Η αρχαία πόλη Λατώ
Από το βιβλίο του Αδαμάντιου Κρασσανάκη, Κρητική Ιστορία
Η Λατώ ή άλλως Καμάρα ήταν αρχαία πόλη της Κρήτης, τα ερείπια της ο-ποίας βρίσκονται στα ενδότερα νότια του σημερινού Δήμου Αγίου Νικολάου Κρήτης και συγκεκριμένα στη θέση Γουλάς της Κριτσάς, δημοτικό διαμέρισμα του Δήμου Αγίου Νικολάου. Η πόλη ήταν κτισμένη σε ένα διάσελο δυο λόφων στις πρόποδες του όρους Δίκτη, που της πρόσφερε πολλά πλεονεκτήματα, όπως αμυντική κάλυψη, θέα στον κόλπο Μεραμβέλ(λ)ου και δυνατότητα ελέγχου του μοναδικού (λόγω του Ορεινού όγκου της Δίκτης) μινωικού δρόμου που ένωνε την κεντρική (την Κνωσό) με την ανατολική Κρήτη (τις πόλεις: Κνωσός, Ολούς, Λατώ, Ιεράπυτνα, Πραισό κλπ).
Ο Στέφανος Βυζάντιος στα «Εθνικά» του αναφέρει ότι η πόλη Λατώ της Κρήτης καλούνταν και με το όνομα «Καμάρα»:
«Καμάρα, πόλις της Κρήτης και ο πολίτης Καμαραίος. Ξενίων εν Κρητικοίς φησίν, ήτις Λατώ ελέγετο».
Ομοίως ο Ολλανδός γεωγράφος – περιηγητής Olfert Dapper (1636-1689) στο «Ακριβής περιγραφή της Κρήτης (μτφρ. Μανουήλ Βερνάρδος ο Κρης), σελίδα 54, αναφέρει:
«31.Καμάρα. Η καμάρα ήτον ομοίως πόλις, ήτις εκαλείτο και Λιτώ».
Η αρχαία πόλη Λατώ ή Καμάρα, ήταν η γενέτειρα της θεάς Λατούς, από την οποία και πήρε το ένα όνομα της, καθώς και του Ναύαρχου Νέαρχου, του διασημότερου από εκείνους που εκστράτευσαν μαζί με το Μ. Αλέξανδρο στην Ασία. Η ονομασία «καμάρα» (από το Καμπή, κάμπτω) σημαίνει = η γέφυρα (ποταμού ή ποδιού ή σπιτιού κλπ) ή η κοιλότητα, ο χώρος ( η στέγη, η αίθουσα, το δωμάτιο) που σχηματίζεται με καμάρες, η καμαρή μου. Προφανώς η περιοχή έλαβε το όνομα αυτό από το ότι κάπου εκεί υπήρχε καμάρα.
Από τα νομίσματά και τα ερείπια της πόλης αυτής, καθώς και από τις συνθήκες που έχει υπογράψει με άλλες πόλεις-κράτη προκύπτει ότι η Λατώ ήταν μια σημαντική πόλη της αρχαίας Κρήτης, η οποία ήκμαζε τουλάχιστον μέχρι και της Ρωμαϊκής κατάκτησης της Κρήτης (67 π.Χ. – 390 μ.Χ.), αφού είχε κόψει νομίσματα την περίοδο αυτή.
Κατά την αρχαιολόγο και Δ/ντρια της ΚΔ ΕΠΚΑ κ. Β. Αποστολάκου (Η αρχαία πόλη Λατώ):
«Η πόλη της Λατούς πήρε το όνομά της από τη θεά Λητώ (δωρικός τύπος το Λατώ), τη μητέρα του Απόλλωνος και της Αρτέμιδος. Η περιοχή της επικράτειας των Λατίων περιλαμβάνονταν οι σημερινές περιοχές του Αγίου Νικολάου, της Κριτσάς και του Κρούστα με το οροπέδιο Καθαρού, του Καλού Χωριού και της Πρίνας, συνόρευε στα βόρεια με την επικράτεια των Ολουντίων, στα βορειοδυτικά με την επικράτεια των Δρηρίων, στα δυτικά με την επικράτεια των Λατίων, στα νότια με τις αρχαίες πόλεις Μάλλα (σήμ. Μάλλες), Ώλερο (σήμ. Μεσελέροι) και Ιεράπυτνα (σήμ. Ιεράπετρα) και τέλος στα ανατολικά με την πόλη Ιστρώνα (σήμ. Καλό Χωριό). Γύρω από το άστυ υπήρχαν νεκροταφεία, μικρά φρούρια για τον έλεγχο της επικράτειας, ιερά, μικρές κώμες και εγκαταστάσεις εξαρτημένων καλλιεργητών ή βοσκών. Επίνειό της θεωρείται η πόλη Καμάρα (σήμερα Άγιος Νικόλαος) που ονομάστηκε έτσι προφανώς εξαιτίας κάποιου αψιδωτού ή θολωτού κτηρίου. Παρόλο που τα ορατά οικοδομικά λείψανα στο αστικό κέντρο των Λατίων ανήκουν στον 4ο και 3ο αι. π.Χ., περίοδος ακμής της πόλης, η ανασκαφική έρευνα έφερε στο φως και παλαιότερα ευρήματα. Ήδη από τον 7ο αι. π.Χ. υπήρχε οργανωμένος οικισμός, ο οποίος πιστοποιείται τόσο από τα κινητά ευρήματα όσο και από το γεγονός ότι η αγορά και τα δημόσια κτήρια που αποκαλύφθηκαν θεωρήθηκαν ως τυπικό δείγμα αρχαϊκής αγοράς. Επιπλέον η έρευνα απέδειξε ότι στην ευρύτερη περιοχή υπήρχε κατοίκηση ήδη από τη μινωική περίοδο.
Στο κοντινό χωριό Κριτσά αποκαλύφθηκαν θαλαμοειδείς τάφοι Υστερομινωικής ΙΙΙ περιόδου (14ος – 13ος αι. π.Χ.). Σε μικρή απόσταση από το χώρο ερευνήθηκαν δυο θολωτοί τάφοι, οι οποίοι θεωρούνται υστερομινωικοί έως πρωτογεωμετρικοί. Στο ύψωμα Θύλακας ερευνήθηκε ιερό που ανήκει κυρίως στη γεωμετρική και την αρχαϊκή περίοδο και θεωρήθηκε «απόγονος» μινωικού ιερού κορυφής».
Δεν υπάρχουν σημαντικές πληροφορίες για την ιστορική διαδρομή της πόλης, όπως γενικά όλων των πόλεων της Κρήτης των ιστορικών χρόνων. Η σημαντικότερη γνωστή προσωπικότητα που κατάγεται από τη Λατώ είναι ο Νέαρχος. Σύμφωνα επίσης με τους αρχαιολόγους, τα ερείπια της Λατούς δείχνουν ότι διέθετε ισχυρά (Κυκλώπεια) τείχη με πύργους και ακροπόλεις. Η κύρια πύλη βρίσκεται στα δυτικά και ήταν οχυρωμένη για να ελέγχονται καλά οι εισερχόμενοι. Από την πύλη ένας ανηφορικός δρόμος με ογδόντα περίπου βαθμίδες οδηγεί προς την αγορά που ήταν το εμπορικό, πολιτικό, και θρησκευτικό κέντρο της πόλης. Ο ναός της Λατούς ίσως να είναι το μονόχωρο κτίσμα στο κέντρο της Αγοράς, μια και ο δίχωρος ναός της Ν. ακρόπολης, που διασώζει στην είσοδο βωμό και στο βάθος το βάθρο του λατρευτικού αγάλματος, ήταν του Απόλλωνα, γιου της Λητούς και δίμυμη αδελφή της Άρτεμης.
Πότε, από ποιούς ή με ποιό τρόπο ερημώθηκε ή Λατώ δεν είδαμε να το αναφέρει κάποιος αρχαίος συγγραφέας. Ωστόσο, αφού η Λατώ έκοψε νομίσματα επί Ρωμαιοκρατίας της Κρήτης (67 π.Χ. – 390 μ.Χ.), άρα η Λατώ έπαψε να υπάρχει επί Βυζαντινής περιόδου και συγκεκριμένα από τότε που έπαψαν να υπάρχουν και οι υπόλοιπες αρχαίες πόλεις της Κρήτης. Υπενθυμίζεται ότι κατά τον 7ο αιώνα μ.Χ. άρχισαν οι πειρατικές επιδρομές των Αράβων Σαρακηνών κατά της Κρήτης, που είχαν σαν αποτέλεσμα καταρχήν την εγκατάλειψη των παραλιακών πόλεων και τελικά οι Σαρακηνοί Άραβες κατάφεραν να αποβιβαστούν στο νησί το 828 μ.Χ., λεηλατώντας και καίγοντας άπαντες τις πόλεις του νησιού: Κνωσό, Γόρτυνα κλπ, ο λόγος που δεν διασώζεται καμία αρχαία πόλη, μα καμία. Ακολούθως οι Σαρακηνοί αφενός κτίζουν το Ραμπντ ελ Χαντάκ (το φρούριο της μεγάλης Τάφρου ή άλλως Χάνδακα) στο Ηράκλειο (= το επίνειο της Κνωσού), που γίνεται η έδρα τους. Οι Βυζαντινοί στη συνέχεια προσπάθησαν να πάρουν πίσω την Κρήτη, όμως ατύχησαν. Το νησί στη συνέχεια μεταβλήθηκε σε αραβικό εμιράτο που είχε ζωή περίπου ενάμισι αιώνα. Το κατέλυσε, στα 961, ο στρατηγός Νικηφόρος Φωκάς. Βρήκε ελάχιστους χριστιανούς και το νησί σε άθλια κατάσταση.
Επί Ενετοκρατίας (1204 – 1669) και εξής άρχισε να ακμάζει στην περιοχή της Λατούς (στην παραλία της) το χωριό του κάστρου Μεραμβέλου (Burgo di Castel Mirabel = η μετέπειτα πόλη του Αγίου Νικολάου, που πήρε της θέση της Λατούς.
ΣΗΜΕΙΩΝΕΤΑΙ ΟΤΙ:
1) Μερικοί ισχυρίζονται πως η Λατώ ήταν δωρική πόλη ( προφανώς επειδή σήμερα δε λέγεται Λητώ = Ιωνικός τύπος, αλλά Λατώ = δωρικός τύπος), κάτι που είναι αυθαίρετο και μη αληθές, αφού αφενός δεν υπάρχει καμιά αρχαία μαρτυρία που να λέει κάτι τέτοιο και από την άλλη ο Ολλανδός γεωγράφος OLFERT DAPPER, 1636-1689 αναφέρει ότι η πόλη Λατώ ή Καμάρα της Κρήτης αποκαλούνταν και με τον ιωνικό τύπο «Λιτώ», δηλαδή Ιωνικά-ορθογραφικά = Λητώ, πρβ: <<31.Καμάρα. Η Καμάρα ήτον ομοίως πόλις, ήτις εκαλείτο και Λιτώ». Βεβαίως Αχαιοί, Δωριείς και Πελασγοί υπήρχαν στην Κρήτη, όμως σύμφωνα με το Πάριο χρονικό και τους: Ηρόδοτος (Ζ 169 – 171), Στράβωνας (Γεωγραφικά Ι, C 466 – 479), Διόδωρος (4, 60, 5,64 και 5,80) κ.α., αυτοί είχαν πάει εκεί ως μετανάστες και όχι ως κατακτητές από τη Θεσσαλία με αρχηγό τον Τέκταμο (παππού του Μίνωα) και επί εποχή του βασιλιά των Ετεοκρητών Κρηθέα, οι οποίοι στη συνέχεια ενώθηκαν ειρηνικά σε ενιαίο σύνολα με τους ντόπιους επί Μίνωα. Μάλιστα αρχηγός όλων αυτών στον Τρωικό Πόλεμο ήταν ο Ιδομενέας, εγγονός του Μίνωα.
2) Μερικοί ισχυρίζονται ότι η Καμάρα και η Λατώ ήταν δυο διαφορετικές πόλεις (και όχι η αυτή πόλη, όπως λέει ο Στ. Βυζάντιος), επειδή, λένε, σε ψήφισμα που εκδόθηκε το 204 π.Χ. με παρέμβαση του βασιλιά της Μακεδονίας, Φιλίππου Ε΄ αναφέρονται δύο πόλεις, η πόλη «Λατίων» και η πόλη «Λατίων των προς Καμάρα, κάτι που δεν είναι αληθές (Λένε: «Το γεγονός ότι σε δύο, κατά τα άλλα, πανομοιότυπες συνθήκες με την πόλη Τέω (IC I, XVI, αρ. 15 και 2) γίνεται στη μεν πρώτη λόγος περί «Λατίων τῶν πρὸς Καμάραι», στη δε δεύτερη περί «Λατίων» εκλήφθηκε παλαιότερα από την έρευνα κάποιων ως ένδειξη του καθεστώτος ανεξαρτησίας της Καμάρας από τη Λατώ. Μολαταύτα, η πρώτη δεν εμφανίζεται ποτέ ως ανεξάρτητη πόλη»….). Η πραγματικότητα είναι ότι στο ψήφισμα αυτό αντί να γραφεί ξερά η πόλη «των Λατίων» ή άλλως «των Καμαραίων» (= οι της πόλης Λατώ ή Καμάρας) γράφεται η πόλη των «Λατίων των προς Καμάρα» και προ αυτού μερικοί νομίζουν ότι η πόλη Λατώ είναι διαφορετική από την πόλη Καμάρα, όμως αυτό θα ίσχυε αν στην αυτή επιγραφή αναγραφόταν και οι δυο ονομασίες και με το σύνδεσμο και, και όχι μόνο η μία, κάτι που δεν βλέπουμε να έχει συμβεί και σε καμία άλλη αρχαία συνθήκη ή επιγραφή.
Άλλωστε, αν είχαμε εδώ είχαμε δυο διαφορετικές πόλεις, κάτι θα είχαν μοιράσει, κάτι θα είχαν συμφωνήσει κλπ, άρα κάποια συμφωνία μεταξύ τους θα είχε γίνει, όπως έχει συμβεί με όλες τις άλλες κρητικές γειτονικές πόλεις, οπότε θα το ξέραμε, που όμως δεν έχουμε δει κάτι τέτοιο.
Η συνθήκη φιλίας και συμμαχίας που υπέγραψε το 183 π. Χ. ο βασιλιάς της Περγάμου Ευμένης ΙΙ , που βασίλευε από το 197 έως το 159 π. Χ με τριάντα μία πόλεις της Κρήτης, μια από τις οποίες είναι και η αρχαία Λατώ το κείμενο της οποίας δημοσίευσε με φωτογραφία του η Μαργαρίτα Γκουαρντούτσι στον τέταρτο τόμο του έργου της INSCRIPTIONES CRETI (ic. Iv. 179) γράφει:
«αγαθή τύχη. επι τοίσδε συνέθεντο την φιλίαν και συμμαχίαν εαυτοίς τε και εκγόνοις εις άπαντα τον χρόνον vac. βασιλεύς Ευμένης και Κρηταιέων vac. Γορτύνιοι, Κνώσιοι, Φαίστι-οι, Λύττιοι, Ραύκιοι, Ιεραπύτνιοι, Ελευθερναίοι, Απταραίοι, Πολυρρήνιοι, Συβρίτιοι, Λαππαῖοι, Άξιοι, Πριανσιέες, Αλλαριώται, Αρ[κ]άδες, Κεραίται, Πραίσιοι, Λάτιοι, Βιάννιοι, Μαλλαίοι, Ερώνιοι, Χερ[σ]ονάσιοι, Απολλωνιάται, Ελύριοι, Ὑρτακίνιοι, Ελτυναιείς, Ανω[πο]λίται, Ηραδήννιοι, Ιστρώνιοι, Ταρραίοι, [․․․․]ι̣ο̣ι̣, ως μεν [βα]σιλεύς Ευμένης άγει, έτους vac. τετάρτου και δεκάτου, μηνός [Π]ανήμου, ως δε Κρηταεῖς κοσμούν….…».
3) Μερικοί ισχυρίζονται ότι η Καμάρα και η Λατώ ήταν δυο διαφορετικές πόλεις και από αυτές η Καμάρα, που λεγόταν και «Λατώ προς Καμάραν», βρισκόταν εκεί που βρίσκεται σήμερα ο Άγιος Νικόλαος και η Λατώ, η οποία ονομαζόταν και «Λατώ Ετέρα» βρισκόταν εκεί που βρίσκονται σήμερα τα ερείπια της αρχαίας πόλης Λατώ προς την Κριτσά. Ωστόσο και αυτό είναι κάτι το αυθαίρετο, λάθος γιατί δεν υπάρχει καμία αρχαία πηγή, χάρτης κλπ, που να αναφέρει κάτι τέτοιο. Είναι απλώς εικασίες που στηρίζονται σε μια ασαφή – λειψή περιγραφή σε μερικά μέρη της Κρήτης του Μαρκιανού και την οποία έχουν ξεκαθαρίσει οι άλλοι συγγραφείς της εποχής . Ο Μαρκιανός Μενίππος, 4ος αι., στο έργο του «Σταδιασμός, Κρήτης Περίπλους» (Marciani periplus. Menippi peripli fragmentum quod Artemidori nomine ferebatur. Peripli qui Stadiasmus magni maris inscribi solet fragmentum), σχετικά με τις πόλεις της Κρήτης επί εποχής του αναφέρει τα εξής: «Καμάρα και Ετέρα, καθώς και τις γειτονικές τους αναφέρει: «Από του Ηρακλείου εις Χερρόνησος πόλιν σταδ. λ’. ύδωρ έχει και νήσον έχουσα πύργον λιμένα. Από Χερρονήσου εις Σολούντος σταδ. ξ’. άκρα εστίν, ύφορμον έχει. Έχει δε ύδωρ καλόν, απέχει δε από της γης σταδ. κ’. Από Σολούντος εις Καμάραν σταδ. ιε’. Από Καμάρας εις Ετέραν σταδ, κε. Από της Ετέρας επι την Κητίαν άκραν σταδ. ιε. ύφορμος εστίν, άνυδρος δε……».
Στο λατινικό κείμενο του Μαρκιανού αναφέρεται ότι μετά από την πόλη Oluntem είναι η πόλη Camara, που απέχουν μεταξύ τους 15 στάδια, μετά από την Camara είναι η πόλη Eteam (Ετειά), που απέχουν μεταξύ τους 25 στάδια και μετά από αυτή είναι η πόλη Ceteum, πρβ:
«Ab Hieraclaeo ad Chersonnesum oppidum stadia 30 Aquam habet et insulam. quae habet turrim et aquam. A Chersonneso ad Oluntem stadia 60. Promontorium est. Habet locum appellandi et etiam aquam bonam. Abest a continente stadia 20. Ab Olunte ad Camaram stadia 15. A Camara ad Eteam stad. 25. Ab Etea ad promontorium Ceteum stadia 14. Portus est sine aqua. A promontorio Ceteo ad Dionysiades stadia 300. Sunt duae insulae. habentes portum et aquam. A Dionysiadibus ad Sammouium, unde orsi sumus periplum Cretae stadia 120. Sidero, a veteribus dictum esse Κήτεια, quod nos a κήτω ducimus, ut quasi significet promontorium, quod coeti habeat speciem…..»).
Στα σχόλια του λατινικού κειμένου για την πόλη «Σολούς» αναφέρεται ότι η ονομασία της πόλης αυτής είναι λάθος, γιατί κατά στο Σκύλακα εκεί είναι η πόλη Ολού, οπότε δεν χωρά αμφιβολία ότι η πόλη Σολούς είναι η πόλη (Σ)ολούς > Ολούς (Oluntem). Στα σχόλια για την πόλη Ετέρα αναφέρεται ότι δεν υπάρχει τέτοια πόλη και είναι η πόλη Ετειά = λατινικά Eteam. Στα σχόλια για την «Κητίαν άκρα» αναφέρεται ότι εδώ ήταν η πόλη «Κητεία», Cyteon (Προφανώς η Ετεία και η Κητεία είναι η πόλη (Σ)έτεια > Ήτεια αντί Κητεία > Σητεία), πρβ:
1) «Scribendum est Scylace teste Ολούντος. Sita autem fuit Haec urbs in ea menisnsula, quae nunc Spina Longa (dorsum longum) dicitur., 2) Haec urbs etiam Lato dicta est. Sita autem fuit in continente, ex advent isti peninsula. 3) Non dubitamus, quin pro Ετεραν scribendum sit Ετειάν. Mensura κε falsa est. 4) Videmus igitur, quod ulti-mum promontorium ad orientem est guodque hodie dicitur Sidero, a veteribus dictum esse Κήτεια, quod nos a κήτω ducimus, ut quasi significet promontorium, quod coeti habeat speciem…..».
Ιστορία του Μεραμπέλου 