Ο Άγιος Νικόλαος (Κτίση, ονομασία κλπ)
Από το βιβλίο του Αδαμάντιου Κρασσανάκη, Κρητική Ιστορία
Ο Άγιος Νικόλαος Μεραμβέλ(λ)ου, η σημερινή πρωτεύουσα του Νομού Λασιθίου, βρίσκεται στη βόρεια ακτογραμμή της Κρήτης και συγκεκριμένα και συγκεκριμένα στη Δυτική πλευρά του κόλπου της επαρχίας Μεραμβέλου, περιοχή όπου βρισκόταν στα αρχαία χρόνια η αρχαία πόλη Λατώ ή Καμάρα. Ο Άγιος Νικόλαος κτίστηκε στην παραλία της Λατώ, ενώ η Λατώ βρισκόταν στα νότια του Αγίου Νικολάου και ενδότερα της νήσου. Κτίστηκε, όπως θα δούμε πιο κάτω, επί Ενετοκρατίας και η αρχική του ονομασία ήταν «Χωριό Μεραμπέλο», χωριό του κάστρου Μεραμβέλο (Burgo di Castel Mirabel), επειδή κτίστηκε δίπλα από το εν λόγω κάστρο. Το Κάστρο Μεραβέλου και το χωριό Μεραμβέλο είχαν λιμάνι τον όρμο με την ονομασία Άγιος Νικόλαος (Porto S. Nikola), το οποίο αφενός αρχικά ήταν ακατοίκητο και αφετέρου ονομαζόταν έτσι, επειδή εκεί υπήρχε ένα παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου. Το λιμάνι αυτό, είναι εμφανές, παλιότερα χρησιμοποιούνταν από τις αρχαίες πόλεις Λατώ και Ολούς που βρίσκονται εκεί. Οι νησίδες των Αγίων Πάντων μπροστά από το porto S. Nicolas πρόσφεραν καλύτερη άμυνα απέναντι σε πιθανούς εισβολείς και σημαντική προστασία από τους βορειοδυτικούς ανέμους, που συχνά είναι αρκετά ισχυροί. Ακολούθως, όταν το χωριό Μεραμβέλο μεγάλωσε και έφτασε ως το λιμάνι, η κωμόπολη Μεραμβέλου μετονομάστηκε σε Άγιος Νικόλαος, κάτι που έγινε μετά το 1821.
Επί τουρκοκρατίας (1669 – 1898), λόγω του θρησκευτικού φανατισμού των μουσουλμάνων, τα θρησκευτικά τοπωνύμια, όπως το όνομα Άγιος Νικόλαος, είχαν εξαφανιστεί παντελώς και το χωριό Μεραμβέλο λεγόταν Βουλισμένη, λόγω της λίμνης που υπάρχει εκεί που φαίνεται σα να έχει εκεί βουλιάξει η γη. Όταν το 1821 οι Έλληνες πήραν τα επάνω τους και άρχισαν να μην φοβούνται τους κατακτητές, οι Κρήτες άρχισαν να επαναφέρουν τα ελληνικά τοπωνύμια, όπως το όνομα Άγιος Νικόλαος κ.α. Επί Κρητικής πολιτείας (1898 – 1912) και εξής δημιουργήθηκαν εκεί οι ενορίες Άγιος Αντώνιος (παλιά πόλη) και Άγιος Γεώργιος (νέα πόλη) που μετά αναπτύχθηκαν περισσότερο από όλες τις άλλες πόλεις της ανατολικής Κρήτης λόγω της φυσικής ομορφιάς της περιοχής.
Στις αρχές του 13ου αιώνα, ίσως το 1206, στο ύψωμα του Αγίου Νικολάου όπου σήμερα είναι η Νομαρχία Λασιθίου, κτίστηκε Κάστρο (Φρούριο), πιθανόν από το Γενοβέζο Ενρίκο Πεσκατόρε, που ονομάστηκε Μιραμπέλλο, επειδή η περιοχή ήταν ωραία, θαυμάσια (mirabile) και αυτό μετά έδωσε το όνομά του και στο χωριό που σχηματίστηκε εκεί, Burgo di Castel Mirabel και στην επαρχία Μιραμπέλου. Το 1374 αναφέρεται ως Castro Mirabelli και διέθετε αποθήκη αλατιού από τις αλυκές της Ελούντας, το οποίο στη συνέχεια εξαγόταν στην Ευρώπη. H παράδοση λέει (σύμφωνα π.χ. με το Μεραμβελιώτης πρόεδρο Εφετών κ. Ιωάννη Σεργάκη) ότι ο όρμος της Δίκτης ονομαζόταν από τους Ενετούς «κόλπος μεραμβέλου», επειδή είναι κατάφυτος από διάφορα φυτά, κυρίως μυγδαλιές, σκίνα κλπ που όταν ανθί-ζουν είναι το κάτι άλλο από άποψης ομορφιάς και μυρωδιάς και από εκεί μετά ονομάστηκε έτσι το φρούριο, και η επαρχία.
Μερικοί λένε πως ο Άγιος Νικόλαος κτίστηκε μετά από το 1866 από κάποιους Κριτσώτες και κάποιους Σφακιανούς που είχαν μετοικήσει εκεί και μετά ο οικισμός αυτός πήρε το όνομά του από το παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου που βρίσκεται στη μικρή χερσόνησο Αμμούδι. Ωστόσο όλα αυτά δεν ευσταθούν, γιατί: α) Ο Κ. Κριτοβουλίδης στα «Απομνημονεύματα, του περί Αυτονομίας των Κρητων» αναφέ-ρει ότι κατά τους κρητικούς απελευθερωτικούς αγώνες του 1821-1830 στην επαρχία Μεραμβέλου υπήρχαν αρκετά χωριά μεταξύ των οποίων η Κριτσά, Άγιος Αντώνιος, Βραχάσι κλπ και το χωριό Άγιος Νικόλαος, όπου «υπάρχει λιμήν λίαν κατάλληλος για ναυλοχίαν», β) η πόλη του Αγίου Νικολάου κτίστηκε επι εποχής Ενετοκρατίας (1204 – 1668), όπως φανερώνουν οι χάρτες της τότε εποχής, αλλά και η πρώτη του ονομασία, η ονομασία Μεραμβέλο ή σωστότερα χωριό κάστρου Με-ραμβέλου (Burgo di Castel Mirabel) και γ) το εν λόγω παρεκκλήσι του Αγίου Νικο-λάου δε βρίσκεται εντός της πόλης του Αγίου Νικολάου ( η πόλη του Αγίου Νικολάου και δεν έχει εκκλησία με το όνομα Άγιος Νικόλαος), αλλά απέχει 2 χιλιόμετρα από την πόλη του Αγίου Νικολάου, οπότε δε δικαιολογείται το να λέμε έτσι σκέτα ότι από το εν λόγω παρεκκλήσι ονομάστηκε έτσι η πόλη Άγιος Νικόλαος. Ειδικότερα επί Ενετοκρατίας (1204 – 1669), όπως προκύπτει από τις αφηγήσεις και τις γκραβούρες των περιηγητών, καθώς και από τους χάρτες της εποχής που παραθέτουμε εδώ στην περιοχή της σημερινής πόλης του Αγίου Νικολάου υπήρχε το χωριό Μεραμβέλο (Burgo di Mirabel), το οποίο βρισκόταν επακριβώς δίπλα από το κάστρο Μεραμβέλου (Castel di Mirabel), στο ύψωμα δεξιά της λίμνης που υπάρχει εκεί (= εκεί που έγινε μετά το κτίριο της Νομαρχίας). Συνάμα με την ονομασία «Λιμάνι Αγίου Νικολάου» (porto S. Nicola) λεγόταν το λιμάνι (= ο όρμος, ο κόλπος χωρίς σπίτια) από το κάστρο της Ολούντος (Ελούντας) και μέχρι το κάστρο Μιραμβέλου, ονομασία που πήρε, προφανώς, από το εκεί ευρισκόμενο, στη μικρή χερσόνησο Αμούδι ή Μπουρίνι, παρεκκλήσι του Αγίου Νικόλαου. Ακολούθως, επειδή το χωριό Μεραμβέλο μεγάλωνε και εξαπλώθηκε και προς το Λιμάνι Άγιος Νικόλαος, το χωριό μετονομάστηκε μετά το 1821 σε πόλη του Αγίου Νικολάου. Ο λόγος άλλωστε και για τον οποίο η πόλη του Αγίου Νικολάου δεν έχει ενορία και εκκλησία με την ονομασία Άγιος Νικόλαος. Εκκλησίες έχει σήμερα αρκετές, όμως δυο ενορίες, που η μια είναι του Αγίου Αντωνίου, όπου υπάγεται η παλιά πόλη και η άλλη του Αγίου Γεωργίου, όπου υπάγεται η νέα πόλη και το εξωκλήσι Άγιος Νικόλαος. Το εν λόγω παρεκκλήσι του Ι. Ν. του Αγίου Νικολάου είναι μονόκλιτο με τρούλο και κτίσης του 8ου-9ου αι. Ο χώρος γύρω από το λιμάνι-λίμνη Μεραμβέλου, καθώς και γύρω από το παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου μέχρι και σήμερα λέγεται με την ονομασία «Μαντράκια, επειδή εκεί δεν υπήρχαν σπίτια, αλλά μαντριά για κατσίκια και επίσης μαντριά, αυτά στο λιμάνι, για βάρκες, οι ιδιοκτήτες των οποίων προερχόταν από τους εκεί οικισμούς, τα χωριά Μεραμβέλου και Κριτσά. Ο Ολλανδός περιηγητής – κατάσκοπος Olfert Dapper(1636-1689) στο βιβλίο του «Description exacte des isles de l’Archipel» («Ακριβής περιγραφή της Κρήτης», μεταφρασθείσα στην Ελληνικήν παρά του Μ. Βεναρδου του Κρητός) αναφέρει ότι όταν πήγε στην Κρήτη είδε τα εξής: «Περί του Φρουρίου Μεραμβέλου. Έξ ή επτά λεύγας από τον λιμένα του Φρουρίου της Μακρακάνθας (Σπίνας – Λόγκας) είναι εν άλλο Φρούριον, προς το Νοτιοανατολικόν αυτού μέρος, καλούμενον Κάστρον του Μεραμβέλου σύνθετον από πολλά άλλα μικρά φρούρια τετράγωνα, και κείται εφ ενός υψηλού βράχου, σχηματίζοντος Ακρωτήριον εξέχον εις την θάλασσαν. Εις δε την υπώρειαν αυτού του βράχου άνωθεν εως κάτω είναι κτισμένα πολλά οσπήτια, σχηματίζοντα μία κωμόπολιν. Προς δε το Βορειοανατολικόν αυτού του Φρουρίου εισί δύο βράχοι εις την θάλασσαν, καλούμενοι Scogli di S. Antonio, δηλαδή βράχος του Αγίου Αντωνίου, εξ ων ο μεν πλησιέστερος εις το Φρούριον έχει εν οσπήτιον εν τω μέσω, ο δ’ άλλος, ο προς το Βορειότερον, εστίν ακατοίκητος. Εις την αυτήν επαρχίαν εναντίον της ακτής της νήσου Κρήτης, ευρίσκεται εις λιμήν, καλούμενος porto S. Nicolo, ήτοι λιμήν του Αγίου Νικολάου. Ολίγον δε περαιτέρω εις την ξηράν, προς τη Μεσημβρίαν τούτου του Φρουρίου, είναι μία λίμνη και μετά εν ή δυο μίλια Ιταλικά, προς το Ανατολικόν του αυτού Φρουρίου, είναι εν ευρύχωρον πεδίον επί της ακτής, καλουμένης Κολάκοι και μετ’ αυτήν ευρίσκεται ο ποταμός Αλμυρός. Όλα τα του Φρουρίου και της κωμοπόλεως αυτού οσπήτια εισί κακοκτισμένα, και ολίγον ή διόλου άσκευα (χωρίς σκευήν). Τα περισσότερα δε κατοικούνται από Έλληνας, καθώς και επί Ενετών, καταγινομένους εις την γεωργικήν ή εις την αλιευτικήν ή εις άλλην παρόμοιαν τέχνην. Εισί δε πάντα ομαλά επάνω, έχοντα την σκέπην επίπεδον, όπου οι κάτοικοι κοιμώνται την νύκτα, δια να δροσίζονται εν καιρώ των καυμάτων του καλοκαιρού…».
Ομοίως οι γκραβούρες του Ενετού ζωγράφου και περιηγητή Marco Boschini [1613-78], που επισκέφτηκε και ζωγράφισε τον κόλπο Μεραμβέλου το 1645, βλέπε Marco Boschini «Il regno tutto di Candia» (1651), δείχνουν ό,τι είδαμε να λέει πιο πριν ο Olfert Dapper, δηλαδή ότι ο Άγιος Νικόλαος επί Ενετοκρατίας ήταν χωριό και λεγόταν χωριό Miραμβέλο (Burgo di Mirabel) και όχι Άγιος Νικόλαος, ότι η λίμνη και ο όρμος προς την Ελούντα ήσαν περιοχές ακατοίκητες ακόμη και συνάμα να λέγεται Porto S. Nikola, ότι το φρούριο και το χωριό Μεραμβέλο βρισκόταν μεταξύ του όρμου S. Nicola και όρμου Coclachi (= η περιοχή με κοκλάκους ή χοχλάκους, που στην τοπική διάλεκτο «χοχλακές ή χοχλάκοι” ).
Ομοίως στην απογραφή του Ενετού Καστροφύλακα (Κ97) ο οικισμός αναφέρεται ως Mirabello proprio με 753 κατοίκους, κυρίως ψαράδες. Το 1630 αναφέρεται από τον Ενετό Βασιλικάτα επίσης ως Μιράμπελο Καστέλο και ότι στα ελληνικά ο οικισμός λεγόταν Βουλισμένη, από τη λίμνη.
Ιστορία του Μεραμπέλου 