Κοντά στη Νεάπολη, την πρωτεύουσα της επαρχίας Μεραμβέλου του νομού Λασιθίου, αριστερά του δρόμου προς το όμορφο χωριό Φουρνή, υπάρχει μια διακλάδωση που, μέσα από θαμνοσκέπαστους λόφους, οδηγεί στο συνοικισμό Κουρούνες. Στη μέση περίπου τούτης της διακλάδωσης, μια πινακίδα δεξιά με την επιγραφή «Αρχαιότητες Δρήρου» κατατοπίζει τον επισκέπτη ότι βρίσκεται πολύ κοντά σ’᾿ ένα σημαντικό χώρο της αρχαίας Κρήτης. Ο χώρος αυτός, κρυμμένος βαθιά μέσα στη φιλόξενη γη του νησιού μας,είχε ξεχαστεί στο πέρασμα τόσων και τόσων χρόνων. Υπήρχε μονάχα η φράση «Δρήρος πόλις Κρητική» σε κείμενο αρχαίου συγγραφέα και οι αρχαιολόγοι, και οι άλλοι ειδικοί, προβληματίζονταν για τη θέση της, χωρίς να μπορούν να την καθορίσουν με ακρίβεια.

Έτσι είχαν τα πράγματα όταν, εντελώς, ξαφνικά, ένα χειμωνιάτικο απόγευμα του 1855, κυκλοφόρησε στη Νεάπολη η είδηση ότι «βρέθηκε μια μεγάλη πέτρα με γράμματα στον Αγι-Αντώνη!» Τι είχε συμβεί; Στα χωράφια που απλώνονται στους λόφους δεξιά από τη διακλάδωση προς Κουρούνες και που ονομαζόταν «στον Αγι-Αντώνη» από την ομώνυμη εκκλησούλα, όργωναν οι γεωργοί Μαραγκάκης και Παντερμαράκης. Μια στιγμή το υνί από το αλέτρι τους σφηνώθηκε βαθιά στο χώμα και στην προσπάθειά τους να το ξεσφηνώσουν φανερώθηκε κάτι που έμοιαζε με πελεκητή πέτρα. Άρχισαν το σκάψιμο και ύστερ᾽ από αρκετή προσπάθεια έφεραν στην επιφάνεια μια πολύ μεγάλη κυβική μαρμαρόπετρα. Την παρατήρησαν καλά καλά και είδαν με έκπληξή τους ότι είχε γύρω γύρω γράμματα…

Την άλλη μέρα, ένας γιατρός από τη Νεάπολη, πήγε, πρόσεξε τα γράμματα, κατάλαβε ότι σχημάτιζαν κείμενο στο δωρικό ιδίωμα και με υπομονή το αντέγραψε. Διαβάζοντάς το είδε να ξεφανερώνεται μπροστά του η άγνωστη πόλη της Δρήρου με τους ανθρώπους της! Το κείμενο, που είχε αντιγράψει, ήταν ο όρκος που έδιδαν οι έφηβοι της αρχαίας εκείνης πόλης, για να δείξουν την αγάπη και την πίστη τους στη μητέρα πατρίδα και τους συμμάχους της, καθώς και το άσβηστο μίσος τους προς τους εχθρούς της! Οι νέοι εκείνοι, αφού έφερναν μάρτυρες των όσων υπόσχονταν «Και ταν γαν και τον ουρανόν και ήρωας και ηρώασσας και κράνας και ποταμούς και θεούς πάντας και πάσας» (και τη γη και τον ουρανό και τους ήρωες και τις ηρωίδες και τις πηγές και τους ποταμούς και όλους τους θεούς και τις θεές), τέλειωναν με τα παρακάτω συγκλονιστικά λόγια:

«Και ελαίαν έκαστον φυτεύσειν και τεθραμμέναν αποδείξαι. Ος δε κα μη φυτεύσει αποτείσει στατήρας πεντήκοντα». Δηλαδή «(ορκιζόμαστε εμείς οι έφηβοι) καθένας μας να φυτέψει ελιά και ν᾿ αποδείξει πως τη μεγάλωσε. Όποιος δεν το κάμει να πληρώσει πενήντα στατήρες πρόστιμο!». Τόση, λοιπόν, σημασία είχε η καλλιέργεια της ελιάς από τους αρχαίους προγόνους μας, ώστε έβαζαν τα παιδιά τους να ορκίζονται ότι δε θα παραμελήσουν την καλλιέργειά της; Και βέβαια είχε! Η ελιά δεν ήταν ένα κοινό και συνηθισμένο δέντρο! Ο καρπός της, σαν λάδι και σαν φαγώσιμες ελιές, αποτελούσε μεγάλο μέρος της κύριας τροφής τους και γι’ αυτό την είχαν θέσει κάτω από την προστασία των θεών κι οι θρύλοι τους την είχαν περιλάβει!

Κι όπως γράφει ο Πωλ Φωρ «Ο χωρικός της Κρήτης, θεωρούσε την ελιά πολύ σημαντική, σχεδόν ιερή, όχι μόνο γιατί έτρωγε τόσο τους καρπούς της, όσο και το λάδι της, αλλά και γιατί χρησιμοποιούσε το ελαιόλαδο για επαλείψεις και ως βάση αρωμάτων για την περιποίηση του σώματος, στον αθλητισμό, στον καλλωπισμό των νεκρών, ως λιπαντικό για τα εργαλεία, ως καύσιμο ύλη στον καθημερινό φωτισμό, ως αγνό προϊόν στις προσφορές και στα ιερά μύρα, στην ιατρική και στη μαγεία».

Το λάδι, με λίγα λόγια, αντικαθιστούσε σε μεγάλο βαθμό το σημερινό βούτυρο, τον ηλεκτρισμό και τα φάρμακά μας. Πρέπει να προσθέσουμε ότι το ξύλο της ελιάς χρησίμευε στη θέρμανση, στην ξυλουργική και στη βιομηχανία με τη μορφή του ξυλοκάρβουνου.

Έτσι εξηγείται και το ενδιαφέρον που έδειχναν οι Μινωίτες στο φύτεμα, στη συντήρηση και την επέκταση των ελαιώνων, τον πλούτο, τη δόξα και το στολίδι της ύπαιθρης χώρας τους.

Όλα μάς πείθουν ότι ο μεγάλος αριθμός και η μεγάλη απόδοση των ελαιοδένδρων εξασφάλισαν την οικονομική κυριαρχία της Κρήτης στον αιγαιοπελαγίτικο κόσμο, καθώς και στα νησιά και στην Ηπειρωτική Ελλάδα, στη μέση της εποχής του ορείχαλκου. Σύμφωνα με την κλασική κρητική μυθολογία, η Αθηνά, δωρήτρια της ελιάς, γεννήθηκε στην Κρήτη, στις πηγές του Τρίτωνος και ο Ιδαίος Δάχτυλος Ηρακλής, εισήγαγε την καλλιέργεια του κρητικού ελαιόδενδρου στην Πελοπόννησο….

Σύμφωνα,επίσης, μ’ όσα αναφέρουν αρχαίοι συγγραφείς, η «Ελαϊς» η κόρη του Άννου, που ήταν γιος του Απόλλωνα, πήρε τη χάρη να κάνει από τη γη λάδι. Είναι γνωστό, ακόμη, ότι ο Δίας και η Αθηνά την προστάτευαν. Το αναφέρει ο Σοφοκλής στον «Οιδίποδα επί Κολωνώ»:

«Το δένδρο τούτο το ιερό κανείς δεν θα πειράξει
ούτε φτωχός ούτ’ άρχοντας και μήτε γιος ή γέρος,
γιατί το προστατεύουνε ο Δίας, που όλα τα βλέπει,
κι η ώρια η Παλλάδα η Αθηνά, η θεά η γαλανομάτα…».

Ας ξαναγυρίσουμε όμως στην αρχαία Δρήρο κι ας ξεκουραστούμε στις πέτρες που έχουν απομείνει. Στις πέτρες που, όπως πολύ σωστά ειπώθηκε, «αποτελούν το πιο βροντόφωνο μήνυμα των περασμένων γενεών». Γιατί οι πέτρες μιλούν κι όπως απλώνονται στην πλαγιά του λόφου μοιάζουν με ανοιχτό βιβλίο που το διαβάζουν όλοι εκείνοι που έχουν ανοιχτά τα μάτια τους κι εκείνοι που έχουν προετοιμασμένα τ’ αυτιά και την καρδιά τους ν᾿ακούν και να αισθάνονται τη γλυκιά μελωδία της δοξασμένης προγονικής λύρας! Σίγουρα, εδώ οι πέτρες μιλούν δυνατότερα απ᾿ τους ανθρώπους! Και μοιάζουν σαν να μας λένε: «Κοιτάξτε χαμηλά, κοιτάξτε τον καταπράσινο ελαιώνα. Είναι η “Δρηριάδα”, οι ελιές που φύτεψαν οι νέοι υπακούοντες στην εντολή του όρκου». Και σκέφτεσαι ότι έτσι πρέπει να ΄ναι. Οι ελιές δε φυτεύτηκαν από μόνες τους σ’ εκείνο τον κάμπο!

Πόσο θα χαίρονταν οι «Άρχοντες» και οι «Κόσμοι» τούτης της πόλης καθώς απ΄ τους εξώστες των σπιτιών τους θ΄ απολάμβαναν την καταπράσινη ομορφιά, που εξακολουθεί και σήμερα να υπάρχει!

Ο σημερινός επισκέπτης του χώρου έχει την αίσθηση ότι ο χρόνος δεν προχώρησε και οι άνθρωποι δεν άλλαξαν. Η ελιά εξακολουθεί να είναι το αγαπητό τους δέντρο. Βέβαια, δεν ορκίζονται στους θεούς «πάντας και πάσας» ότι θα την περιποιούνται, μα πιστεύουν πως πρέπει να την προστατεύουν, γιατί είναι ευλογημένη απ᾿ το Χριστό.

Λένε, -κι ο θρύλος είναι πολύ ζωντανός- ότι ο Χριστός, τον καιρό που οι Εβραίοι τον κυνηγούσαν, για να τον σταυρώσουν,έτυχε να βρεθεί σ’ ένα λιόφυτο. Εκεί, τον πήρε το παράπονο για την αχαριστία του κόσμου κι έκλαψε. Τα δάκρυά του έπεσαν πάνω στη ρίζα της ελιάς κι εκείνη τα ρούφηξε σαν την πιο πολύτιμη δροσιά που έπεσε ποτέ πάνω στη γη…

Μερικοί λένε πως η ελιά, τότε που κυνηγούσαν το Χριστό οι Εβραίοι, έγειρε τα κλαδιά της, τον σκέπασε και δεν τον είδαν οι κακοί, που πέρασαν από δίπλα του. Τότε ο Χριστός ευλόγησε την ελιά κι από τότε κι ύστερα δεν είναι σαν τ’ άλλα δένδρα…

Κι οι ποιητές τούτου του τόπου μιλούν με πολύ αγάπη γι’ αυτό το ιερό δένδρο. Πολύ εκφραστικοί είναι οι παρακάτω στίχοι του Κωστή Φραγκούλη:

«Λιβάνι τάσσω του Χριστού και των Αγιώ καντήλια
να πέψει να καρπίσουνε οι λιανολιές κι οφέτος.
Να πάρω το σκεπάρνι μου να μπω στο δασονάρι
να βρω ντεμπλάκια λυγερά, κατσούνια λιοπρινένια,
να πλέξω και μ᾿ αλυγαριά και σκίνο τα καλάθια,
για να μοσκομυρίζουνε σαν τσ’ όμορφες μαζώχτρες.
Κι έχω λινάρι ασπάθιστο και λιάδια παλιεμένα,
να βάλω νιους για το σπαθί και γράδες στο κλωσίδι
και τσι μεσοκαιρίτισσες για τη λινοκορκίδα.
Να βάλω και την αγαπώ τσ’ ανάπλες να μου φάνει,
όσο καιρό τσι διάζεται καλή αφορμή να βρίσκω
να συχνοπηγαινόρχομαι στ’ αργαστηριού το δόσμα.
Και σαν βραχούν τα λιόφυτα και καμωθεί η βεντέμα,
πατούλια να κινήσομε, μαζώχτρες και γυρίστρες
και ραβδιστάδες και δικοί σα να ναι αγιομησάροι,
να πιάσομε τα λιόφυτα να σοδιαστεί το λάδι.
Και χωρατάδες και σκοπούς κι ανιώματα και γέλια
για ν᾿ αυγατίζει κι η δουλειά, να λένε συναλλήλως
οι ραβδιστάδες οι καλοί με τσι αναπλογυρίστρες,
και καθ’ αργά στο πόρτεγο χορό να τώσε βάνω.
Κι οντέ δα πιουν στη βίβα μου για τ’ απομαζωχτίκια,
τάβλες θα στρώσω φτάζυμο, πετσάρη τώσε σφάξω
σα να ᾽ναι γάμος και χαρά γή συντεκνιά σα να χω,
να με καλοχρονίσουνε, σπολλάτη να μου πούνε.
Καλοκατάλυτη η σοδειά, του δέκαλου το λάδι,
του διακονιάρη για μιστό, και ψυχικό για τσ᾽ άγιους.
Και την καλύτερη ευκή να πουν οντέ μισεύουν:
Να μην το φάω μοναχός, μόνο διπλός του χρόνου!»

Κοντά στη Νεάπολη Μεραμβέλου, αριστερά του δρόμου προς Φουρνή απλώνεται η σημαντική πόλη της αρχαίας Κρήτης, η Δρήρος, ενώ δεξιά, κάτω από το δρόμο, ένας ελαιώνας με το υποβλητικό όνομα «Δρηριάδα», μας υπενθυμίζει την αδιάσπαστη συνέχεια του λαού μας, αφού για το ιερό δέντρο της ελιάς (που τόσο το περιποιούνται οι σημερινοί τους απόγονοι), έβαζαν τα παιδιά τους να ορκίζονται: «Και Ελαίαν έκαστον φυτεύσειν και τεθραμμέναν αποδείξαι…».

Πηγή: Χαρωνίτης Βασίλης, Η Κρήτη των θρύλων, Τέταρτη Έκδοση, (Αθήνα: 2004, Κρητικά Γράμματα)

Δημοσιεύτηκε από Δημήτρης Παπαγιαννάκης

Προβολή όλων των δημοσιεύσεων από Δημήτρης Παπαγιαννάκης