Θρύλοι του Μεραμπέλου: Ο Διγενής του Καθαρού
Πολλά είναι τα οροπέδια που στολίζουν την Κρήτη από τη μια ίσαμε την άλλη άκρη της. Ο Ομαλός στα Λευκά Όρη, η Νίδα στον Ψηλορείτη και τ΄ Οροπέδιο στο Λασίθι είναι τα πιο γνωστά και τα πιο μεγάλα. Κοντά όμως σ’ αυτά υπάρχουν κι άλλα που είναι μικρότερα, αλλά μόνο στην έκταση. Στην ομορφιά και στη σημασία δεν υστερούν καθόλου. Ανάμεσα σ’᾽ αυτά, τα δεύτερα, βρίσκεται το Καθαρό.
Είναι ένας όμορφος τόπος, ένα πλάτωμα γης, κάπου 60.000 στρέμματα, από τα οποία καλλιεργούνται, περίπου, το ένα τέταρτο και βρίσκεται πάνω στα Λασιθιώτικα βουνά, σε υψόμετρο 1.160 μέτρα.
Το Καθαρό ανήκει στην Κριτσά κι όποιος θελήσει να το επισκεφτεί, από εκεί πρέπει να περάσει. Αν έχει την περιέργεια και ρωτήσει, οι Κριτσώτες πρόθυμα θα του διηγηθούν ότι οι πρόγονοί τους ξεγέλασαν τον Τούρκο δικαστή (τον Καδή) και τον έκαμαν να παραχωρήσει τ’ οροπέδιο σ᾿ αυτούς.
Διηγούνται, λοιπόν, ότι από παλιά μάλωναν οι Κριτσώτες με τους Λασιθιώτες για την κατοχή τούτου του τόπου. Κι ήταν τόσο συχνά τα μαλώματα, ιδιαίτερα τον καιρό της Τουρκοκρατίας, ώστε αναγκάστηκε ο Καδής της περιοχής ν᾿ ανεβεί πάνω στ’ «Αόρι» και με τους εκπροσώπους των Λασιθιωτών και των Κριτσωτών να βρει μια δίκαιη λύση.
Φαίνεται, ότι η λύση που έδωσε δεν άρεσε σε κάποιους, οι οποίοι και τον δολοφόνησαν.
Ο αντικαταστάτης του, επειδή τα μαλώματα συνεχίζονταν, κάλεσε πάλι τους αντιπροσώπους των δύο περιοχών και τους ρώτησε:
– Άμα οι πετεινοί κράζουν στο Καθαρό, ακούγονται στο Λασίθι ή στην Κριτσά;
– Άμα δολοφόνησαν τον Καδή, από πού ακούστηκε ο πυροβολισμός:
Οι Λασιθιώτες, λέει, απάντησαν ότι ούτε τους πετεινούς του Καθαρού ακούνε, ούτε τον πυροβολισμό από τη δολοφονία του Καδή άκουσαν.
Οι Κριτσώτες, αντίθετα, δασκαλεμένοι κατάλληλα, βεβαίωσαν ότι ακούνε καθαρά τους πετεινούς, άμα λαλούνε στο Καθαρό κι άκουσαν τον πυροβολισμό την ημέρα που σκοτώθηκε ο Καδής.
Μετά απ᾿ αυτές τις ομολογίες, ο Καδής θεώρησε πως το οροπέδιο του Καθαρού είναι κοντύτερα στην Κριτσά και της το παραχώρησε.
Από τότε κι ύστερα, οι Κριτσώτες χαίρονται τον τόπο κι απολαμβάνουν ανενόχλητοι τις ομορφιές και τα πλούτη του. Τον χειμώνα, βέβαια, δε μένει κανείς εκεί πάνω· όλοι τους λαχταρούν μαζί με τον ποιητή Κωστή Φραγκούλη,
Πότε να βδιάσει η καταχνιά, να ξαφουργιάσει ο τόπος,
να μπει μεσοσαράκοστο, να λιώσουν τα κρουστάλλια,
να κιτρινίσει ασπάλαθος, να βλαστοσύρει ο πρίνος,
να πρασινίσουν τα σελιά, ν᾿ ανθίσουν οι κεφάλες!
Να βγουν Κριτσώτες στα βουνά, να βγουν Κριτσωτοπούλες,
να πιάσουν τα κελερικά, ν᾿ ανοίξουν τα μιτάτα…».
Η Κρήτη η παλικαρογεννήτρα, η ηρωοτόκος, τίμησε από πάντα τη γενναιότητα και την παλικαριά όπου και όταν τη συνάντησε, σε δικά της παιδιά και σε ξένα, σε φίλους και αντίπαλους. Από τα παλιά χρόνια ίσαμε τα πρόσφατα.
Είναι γνωστό ότι Ιδαίοι Δάκτυλοι, Σαραντάπηχοι γίγαντες, με γνωστότερο τον τριγίγαντα Τάλω, ο Διόγνητος, που νίκησε τον Ηρακλή κι άλλοι κι άλλοι, έζησαν στα χώματα του νησιού μας κι ο θρύλος κράτησε αθάνατο το πέρασμά τους. Ανάμεσα στους γιγαντόσωμους ήταν κι ο Διγενής που, όπως λέει ο λαός:
«… Σπίτι δεν τον εσκέπαζε, σπήλιο δεν τον εχώρει
τα όρη εδιασκέλιζε, βουνού κορφές επήδα.
Χαράκι᾽ αμαδολόγανε και ριζιμιά ξεκούνιε,
Στο βίτσιμά ᾿πιανε πουλιά, στο πέταμα γεράκια,
στο γλάκιο κι εις το πήδημα τα λάφια και τ᾽ αγρίμια…».
Ο αθάνατος αυτός ήρωας, που τραγουδήθηκε απ᾿ τον Ελληνισμό, δεν έζησε, όπως λέει η ιστορία, στα σύνορα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, ούτε έδρασε
«Στης Αραβίνας τα βουνά στης Σύρας τα λαγκάδια
κει που συνδυό δεν περπατούν, συντρείς δεν κουβεντιάζουν
παρά πενήντα κι εκατό και πάλι φόβον έχουν».
όπως βεβαιώνει το γνωστό δημοτικό τραγούδι. Για τους Λασιθιώτες, ο Διγενής έζησε πάνω στ’ «Αόρι», στο οροπέδιο Καθαρό κι από κει ξεκινούσε για τη δράση του…
Οι Λασιθιώτες καμιά αντίρρηση δε δέχονται πάνω σ᾿ αυτό και σ᾿ όποιον αμφιβάλλει, δείχνουν τα υπερφυσικά κόκαλα, που ξεθάφτηκαν από το χώμα του οροπεδίου. Κι αν δεν πιστέψει στα κόκαλα, του διηγούνται τον θρύλο που κυκλοφορεί από γενιά σε γενιά. Τον επαναλαμβάνουμε κι εμείς, όπως τον έχει καταγράψει ο Γ. Περάκης:
«…Μια βολά, αρρώστησε ο Διγενής του Αοργιού, στην Άσπα. Εξεκινήσανε, τότε, πολλοί και πήγανε να τόνε δούνε και να τόνε χαιρετήξουνε.
Σαν εκοντοφτάξανε, τον είδανε να κοίτεται ξαπλωμένος απάνω σε μια πεζούλα και να λιάζεται. Όντα νε σιμώσανε τον εχαιρετήξανε και του ‘πανε:
– Ειντά ‘παθες, Διγενή; Εμάθαμε πως δεν μπορείς και ήρθαμε να σε δούμε.
– Καλώς εκοπιάσατε, μωρέ κοπέλια, είντα καλά που το κάμετε και ήρθετε. Πράμα δεν ήπαθα, και πράμα δεν έχω, μα φαίνεται πως είμαι κιαμιά στάξη κουρασμένος,γιατί δεν είναι και μικιό πράμα. Όλη την επικράτεια εγύρεψα ετούτεσές τσι μέρες. Μα εδά πάει να μου περάσει.
Κι ενώ τως ήλεγε αυτά, αναντρανίζει και αρπά ένα παλιό σιντερένιο υνί απού ‘τυχε εκειά χάμαι στα χέρια ντου, και το σέλωσε και το ζάρωσε σαν το χαρτί. Όλοι ντως τοτεσάς εθαμάξανε την αντρειγιά ντου αν ήτανε και άρρωστος…».
Από το Καθαρό ο Διγενής και οι άλλοι γίγαντες ξεκινούσαν για την περιοδεία τους σ᾿ ολόκληρο το νησί και φαίνεται ότι άφησαν τα ίχνη τους παντού, γι’ αυτό και δεν υπάρχει σχεδόν σ’ ολόκληρη την Κρήτη χωριό που να μην έχει κάποια τοποθεσία μετ᾽ όνομά του. Το «Πάτημα», η «Πατουχιώ», η «Παθιώ», η «Πατουνιά». η «Ζαλέ», η «Καθέ», του Διγενή είναι τοποθεσίες που μαρτυρούν το πέρασμά του. Ακόμη υπάρχουν η «Τρύπα», το «Βρασκί»,το «Ραβδί» και η «Αμάδα» του Διγενή. Τέλος, υπάρχει και το «μνήμα» του, γιατί ο ήρωας δεν άφησε ποτέ την Κρήτη…
Πριν από κάμποσες δεκαετίες, με την καλλιέργεια που άρχισε στο Καθαρό. φανερώθηκαν κόκαλα μεγάλων διαστάσεων.
Οι χωρικοί, που τα πρωτόδαν, αναστατώθηκαν κι άρχισαν ατέλειωτες συζητήσεις. Οι ειδικοί, που πήγαν και τα εξέτασαν, είπαν ότι ανήκαν σε νάνους ιπποπόταμους και σε άλλα άγρια ζώα που έζησαν εκεί πριν από πάρα πολλούς αιώνες. (Αυτό, βέβαια, προϋπόθετε πλούσια βλάστηση και θερμό κλίμα, στοιχεία τα οποία ασφαλώς υπήρχαν εκείνη τη μακρινή εποχή).
Ο λαός όμως δε δέχτηκε τις εξηγήσεις και τις υποθέσεις των ειδικών. Οι Κριτσώτες θυμήθηκαν ότι στο Καθαρό ζούσε ο Διγενής και άλλοι γιγαντόσωμοι μαζί του και σ’ αυτούς ανήκαν τα κόκαλα που βρέθηκαν!…
Ο σημερινός επισκέπτης του Καθαρού βρίσκεται σε δίλημμα: Να μην πιστέψει τους ειδικούς; Ν΄ απορρίψει το θρύλο;
Βέβαια, η πραγματικότητα ανήκει στην επιστήμη. Όμως κι ο θρύλος έχει τη δική του γοητεία, που δεν πρέπει να τον αγνοήσουμε!
Είναι όμως ο Διγενής του Καθαρού ο γνωστός μας βυζαντινός πρωτοακρίτης Βασίλειος Διγενής Ακρίτας, ή μήπως πρόκειται για άλλον ήρωα, καθαρά Κρητικής καταγωγής;
Σύμφωνα μ’ όλα τα στοιχεία, που υπάρχουν, ο Διγενής για τον οποίο μιλούν οι Κριτσώτες (καθώς και οι άλλοι Κρητικοί) ήταν βέβαια γιγαντόσωμος και υπερβολικά δυνατός, αλλά τα κατορθώματά του δεν ήταν πολεμικά. Περίτρεχε την Κρήτη (ολόκληρη την επικράτεια εγύρεψα ετουτεσές τσι μέρες, ομολόγησε στους Κριτσώτες, που τον επισκέφτηκαν), συναγωνιζόταν σε ηρωικά παιγνίδια με άλλους όμοιούς του (πολλές φορές συναγωνίστηκε, λέει, μαζί τους στο πέταγμα της αμάδας και πάντοτε τους νικούσε) και γενικά ήταν ένας ακούραστος φύλακας και προστάτης του νησιού.
Τέτοιες ιδιότητες όμως είχε κι ο μυθολογικός ήρωας, ο Τάλως, Μήπως, λοιπόν, ταυτίστηκε στη σκέψη των Κρητικών ο Διγενής με τον Τάλω;
Υπάρχει και μια δεύτερη εκδοχή: Στην Κρήτη γεννήθηκε ο Δίας, ο πατέρας των θεών και των ανθρώπων. Ένας Κρητικός αθλητής, ο Διόγνητος, θεωρήθηκε «Διός γόνος», δηλαδή, «Διογενής». Μήπως ο «Διογενής» έγινε «Διγενής»;
Διγενήδες, Ιδαίοι, Δάχτυλοι, Σαραντάπηχοι οι αντρειωμένοι της Κρήτης… κι ανάμεσά τους ο Διγενής, που εξακολουθεί να ζει στις καρδιές των Κρητικών και να τους εμπνέει στα όμορφα και στα μεγάλα τους έργα…
Πηγή: Χαρωνίτης Βασίλης, Η Κρήτη των θρύλων, Τέταρτη Έκδοση, (Αθήνα: 2004, Κρητικά Γράμματα)
ΣΣ. Ο μύθος εντάσσεται στο ευρύ φάσμα των θρύλων των Σαραντάπηχων για τους οποίους μπορείτε να διαβάσετε εδώ
Ιστορία του Μεραμπέλου 