Οι πόλεμοι των αρχαίων πόλεων του Μεραμπέλου – Οι όρκοι της Δρήρου και Ολούντιων – Λύττιων
Οι αρχαίες πόλεις – κράτη της Κρήτης δεν ζούσαν αρμονικά μεταξύ τους. Από τις πηγές που σώζονται μέχρι σήμερα, διαπιστώνουμε πως οι διαμάχες και οι συρράξεις ανάμεσά τους ήταν συχνά φαινόμενα. Δεν αποτελεί εξαίρεση η κατάσταση στην επαρχία Μεραμπέλου. Συμμαχίες και αντιπαλότητες υπό την επιρροή μεγάλων δυνάμεων, συνθέτουν ένα πεδίο γεωπολιτικών συγκρούσεων στην ευρύτερη περιοχή.
Η Δρήρος βορειοδυτικά της Νεάπολης, το Ολούς (ή Βολόεις) στη θέση της σύγχρονης Ελούντας και η Λατώ με το επίνειό της Λατώ προς Καμάρα στη θέση του σημερινού Αγίου Νικολάου, υπήρξαν σημαντικές πόλεις της αρχαιότητας με αξιοσημείωτη ανάπτυξη. Στη θέση της αρχαίας Δρήρου, το 1854 ανακαλύφθηκε από γεωργούς μια στήλη με χαραγμένο τον όρκο των νέων της Δρήρου.
Ο όρκος των Δρηρίων:
Επεξήγηση κύριων σημείων.
Τη χρονιά που η φυλή των Αιθαλέων εξέλεξε του κόσμους (δηλαδή τους ανώτατους αξιωματούχους) οι οποίοι υπηρέτησαν μαζί τον Κυία, τον Κέφαλο, τον Πύρρο, τον Πίο και τον Ισίωνα, τη χρονιά που ο Φίλιππος ήταν γραμματέας, ορκίζόνται 3 αγέλες. Οι αγέλες είναι ομάδες νέων. Οι 3 αγέλες είναι κλάσεις ηλικίας, 18, 19 και 20 ετών, δηλαδή το σύνολο των νέων της Δρήρου. Οι νέοι πήραν τον όρκο άζωστοι δηλαδή χωρίς να έχουν κάποια ζώνη. Η ζώνη ήταν ενδυματολογικό στοιχείο του νέου άνδρα κατά τη μετάβαση από την εφηβεία στην ενηλικίωση. Ακολουθεί ένας μακρύς κατάλογος όλων των Θεών στους οποίους ορκίζονται, οι οποίοι θα τους τιμωρήσουν σε περίπτωση που παραβούν τον όρκο. Ορκίζονται στην Εστία που βρίσκεται στο πρυτανείο και στον Δία, ο οποίος προστατεύει τη συνέλευση του λαού, τον Δία των Ταλλαίων [Ορέων] και τον Απόλλωνα τον Δελφίνιο, την Αθηνά, που προστατεύει την ακρόπολη, τον Απόλλωνα Πύθιο, τη Λατώ, την Αρτέμιδα, τον Άρη, την Αφροδίτη, τον Ερμή, τον Ήλιο, τη Βριτόμαρπη, τον Φοίνικα, την Αμφιώνη, τη Γη και τον Ουρανό, όλους τους ήρωες και όλες τις ηρωίδες, ορκίζονται στις πηγές των νερών και στα ποτάμια, και σε όλους τους θεούς και τις θεές.
Έπειτα ακολουθεί ο όρκος:
«Ορκίζομαι να μη φανώ ποτέ εύνους (φιλικός) απέναντι στους Λυττίους, με κανένα τρόπο και με καμιά πρόφαση, ούτε μέρα ούτε νύκτα. Και θα προσπαθήσω όσο μπορώ να βλάψω την πόλη των Λυττίων. Ούτε κάποια δίκη ούτε η εκτέλεση καταδικαστικών αποφάσεων είναι ισχυρότερη από αυτόν τον όρκο. Και θα είμαι φιλικός προς του Δρήριους και τους Κνώσιους. Δεν θα προδώσω ποτέ την πόλη, τα φρούρια των Δρηρίων ή τα φρούρια των Κνωσίων. Δεν θα προδώσω άνδρες στους εχθρούς, ούτε Δρήριους ούτε Κνώσιους. Δεν θα ξεκινήσω ποτέ στάση (εμφύλιο πόλεμο), αλλά θα είμαι πάντα αντίθετος με εκείνους που θα το κάνουν. Δεν θα συμμετάσχω σε συνωμοσία, ούτε μέσα στην πόλη ούτε έξω από την πόλη και δεν θα βοηθήσω κανέναν που συμμετέχει σε συνωμοσία…»
Η τέταρτη πλευρά της επιγραφής από τη Δρήρο, μας πληροφορεί για τις σχέσεις της Δρήρου με την Μίλητο (αρχαία πόλη στη θέση της σημερινής Μιλάτου) που συνόρευε με τη Δρήρο. Σύμφωνα με τον Παπασλιώτη το κείμενο πρέπει να είναι πολύ παλαιότερο του 220 π.Χ. διότι αναφέρεται στην έχθρα της Δρήρου με τη Μίλητο που οφείλεται σε συνοριακές διαφορές. Η Μίλητος καταστράφηκε από τους Λύττιους. Επίσης, η Μίλητος υπήρξε παραδοσιακή σύμμαχος των Κνώσιων. Εάν το 220 π.Χ. υπήρχε ακόμα η Μίλητος, δεν θα μπορούσε να είναι αντίπαλος των Δρήριων αφού θα ανήκαν στην ίδια συμμαχία. Εάν ήταν εχθρός της Δρήρου, θα ήταν σύμμαχος των Λύττιων , οπότε οι Λύττιοι δεν θα κατέστρεφαν τη Μίλητο. Επιπλέον το 220 π.Χ. η Λύττος καταστράφηκε συθέμελα από την Κνωσό. Συμπεραίνουμε λοιπόν πως η καταστροφή της Μιλήτου από τους Λύττιους πρέπει να έγινε πολύ πριν το 220 π.Χ., πριν δηλαδή καταστραφεί για πρώτη φορά η Λύττος από την Κνωσό και πριν υπάρξει η μεγάλη κρητική συμμαχία των πόλεων υπό την Κνωσό. Άρα και το κείμενο της τέταρτης πλευράς είναι πολύ παλαιότερο του 220 π.Χ.
Από τον όρκο διαπιστώνουμε πως οι Δρήριοι ήταν σύμμαχοι της Κνωσού και αντίπαλοι των Λυττίων. Η αρχαία Λύττος ή Λύκτος βρίσκεται κοντά στο χωριό Λύττος στην επαρχία Πεδιάδας. Υπήρχε και η Λύττος ἐπὶ θαλάσσᾳ ή Πόλις ἐπὶ θαλάσσᾳ, στη θέση όπου σήμερα βρίσκεται η Χερσόνησος και αποτελούσε αρχικά ανεξάρτητη πόλη, ώσπου υπέγραψε συνθήκη κοινοπολιτείας με την κυρίως Λύττο (ή ἄνω – ἄνωθεν πόλις) λίγο μετά το 183 π.Χ. Στη Λύττο ἐπὶ θαλάσσᾳ βρέθηκε ένα τμήμα μιας μαρμάρινης στήλης στην οποία αναγράφεται η συνθήκη φιλίας μεταξύ της Λύττου και του Ολούντος (Βολούντος).
Λεπτομέρεια του κειμένου του όρκου Λυττίων
Το κείμενο της συνθήκης
Α ρ ι σ τ ε ρ ή π λ ε υ ρ ά Α
[Ἑ]ρπόντων δὲ καὶ ἐς τὰς
[ἑ]ορτάς, οἱ μὲν Λύττιοι ἐς
[Β]ολόεντα ἐς τὰ Βριτομάρ-
[π]ια καὶ ἐς τὰ Θουδαίσια,
5 ὡσαύτως δὲ καὶ οἱ Βολό[ν]-
τιοι Λυττόνδε ἔς τε τὰν
[ε]ὐάμερον τᾶς καταβοικί-
[σι]ος τᾶς πόλιος κἠς τὰν εὐ-
[ά]μερον ἐν ἇι οἱ Λύττιοι τὰν
10 Δρῆρον ἧλαν· καὶ θίασον [ἀ]-
γόντων ἑκάτεροι καὶ δρο-
[μ]έας ἀποσστελλόντων
[κ]αι θυόντων τοῖς θεοῖς θῦ-
μα τὸ νομιζόμενον· ἀναγ[ι]-
15 [ν]ωσκόντων δὲ καὶ τὰν σ[υν]-
[θ]ήκαν ἐν ταῖς προγεγ[ραν]-
μέναις ἁμέραις· παραγ-
[γε]λλόντων δὲ οἱ κόσμοι
[οἱ ἑ]κατερῆ κοσμίοντες ἐς
20 [τὰ]ς προγεγρανμένας ἑορ-
[τ]ὰς καὶ τὰν παρανάγνω-
[σι]ν τᾶς συνθήκας πρόπεν-
[π]τα· ὁμοίως δὲ κ’ εἴ κα τὰν
[ἀ]γέλαν μέλλωντι ἐξορ-
25 [κί]ττεν· ὁπότεροι δέ κα μ[ὴ]
παρανγήλωντι ἢ μὴ ἐ[ξ]-
[ορ]κίξωντι, ἀποτεισάντω[ν]
ὁ κόσμος ἕκαστος ἀργυ[ρίου]
στατῆρας ἑκατὸν τᾶι π[ό]-
30 λει τοῖς ἀδικιομένοις· ὅ τ[ι]
[δέ] κα δόξηι ταῖς πόλεσι [ἀν]-
φοτέραις ποτιγράψαι ἐς
[τά]νδε τὰν συνθήκαν ἢ ἐξ[ε]-
[λέ]ν, τὰ διορθωθέντα κύρ[ια]
35 [ἔστ]ω· ἀνγράψαι δὲ καὶ τὰν [συν]-
[θή]καν ἐς στάλαν λι<θ>ίν[αν]
[κ]αὶ ἀνθέμεν ἑκατέρο[ς ἐν]
[τ]ᾶι ἰδίαι πόλει, ἐν μὲν [τᾶι]
[ἄ]νω Λύττωι ἐν Πυτίωι, ἐν δ[ὲ]
40 τᾶι ἐπὶ θαλάσσαι Λύττω[ι]
[ἐ]ν ἀγορᾶι· ὡσαύτως δὲ κ[αὶ]
τὸς Βολοεντίος ἐν Βολό[εν]-
τι ἐν ἀγορᾶι· ἀνθέμεν δ[ὲ]
[κα]ὶ ἄλλας στάλας . . ΕΣΙ[1 – 2]
45 [1 – 2]ς κοινᾶι ἑκατέρος ἐχ[όν]-
[σ]ας τὸ ἀντίγραφον τᾶσδ[ε]
[τ]ᾶς συνθήκας ἔν τε Κνω-
[σ]ῶι ἐν τῶι ἱερῶι τῶ Ἀπόλλ[ω]-
[ν]ος τῶ Δελφιδίω καὶ ἐν Ῥ[ό]-
50 [δ]ωι καὶ ἐν Ἀθήναις, πρει[γηί]-
ας ἀποσστήλαντας
ἑκατέρων ἀφ’ ὧ κα χρόν[ω]
ἁ συνθήκα κυρωθῆι ἐν [δι]-
[μ]ήνωι· αἰ δέ κα μὴ ἀνγρ[ά]-
55 [ψ]ωντι ἢ μὴ ἀνθίωντι, ἀπ[ο]-
[τ]εισάντων ἕκαστος ὁ κ[ό]-
[σμος] τῶν μὴ ποιησάντω[ν]
[στατῆ]ρας ἑκατὸν τᾶι πό-
[λει τοῖς ἀν;]γράψανσι· ὀμόσαι
60 [δὲ τὸ]ς Λυττίος τοῖς Βολο-
[εντίοις κ]αὶ τὸς Βολοεντίος
[τοῖς Λυττί]οις τὸν ὑπογεγρα[ν]-
[μένον ὅρ]κον, αὐτὸς καὶ γυ-
[ναῖκας καὶ τ]έκνα ἐπὶ τῶν ν[ο]-
65 [μιζομένων π]αρ’ ἑκατέρο[ις]
[θυμάτων - -] . Ι ἁ συνθή[κα - - ]
Δ ε ξ ι ά π λ ε υ ρ ά Β
Ὅ ρ κ ο ς Λ υ τ τ ί ω ν
[Ὀ]μνύω τὰν Ἱστίαν καὶ Τῆ-
[ν]α Κρηταγενία καὶ Τῆνα
[Μο]ννίτιον καὶ Τῆνα Βιδάτ-
5 [α]ν καὶ Τῆνα Ταλλαῖον καὶ [ Ἥ]-
[ρ]αν καὶ τὸν Ποσειδᾶ καὶ τ[ὰ]-
[ν] Ἀθαναίαν καὶ Ἀπέλλω-
[ν]α Πύτιον καὶ Λατὼν κἄ[ρ]-
[τ]εμιν καὶ Ἄρηα καὶ Ἀφρο-
10 [δ]ίταν καὶ Ἑρμᾶν καὶ Κω-
[ρ]ῆτας καὶ Νύμφας καὶ τὰ[ν]
[Βρ]ιτόμαρπιν καὶ τὸς ἄλλ-
[ος] θιὸς πάντας καὶ πάσας·
[ἦ] μὰν ἐγὼ ἐνμενίω ἐν
15 [τ]ᾶι φιλίαι καὶ συνμαχία[ι]
[καὶ ἰσ]οπολιτείαι καὶ ἐπ[ι]-
[γ]αμίαι καὶ τ[οῖς ἄλλοις πᾶσι
[τ]οῖς ἐν τᾶι συνθήκαι [γε]-
[γρ]ανμένοις ἐς τὸν ἅπα[ν]-
20 [τα] χρόνον ἁπλόως καὶ ἀ-
[δ]όλως καὶ οὐχ ἐνκατα-
[λει]ψίω τὸς Βολοεντίος
[ο]ὔτ’ ἐν πολέμωι οὔτ’ ἐν
[εἰρ]ήναι καὶ βωλουσίω τ[ὰ]
25 [λ]ωΐονα τοῖς Βολοντίοις
[ὥσ]περ ἐμὶν αὐτῶι ὑπέρ
[τε] θίνων καὶ ἀνθρωπίνω[ν]·
[κ]αθεξίω καὶ τὸ δίκαιον
δωσίω καὶ λανβανί-
30 ω καθώς κα συνθιώμε[θα]·
καὶ οὔτε αὐτὸς ἐγὼ το[ύ]-
[τω]ν οὐδὲν διαλυσίω οὔ[τε]
ἄλλοις ἐπιτραψίω παρ[ευ]-
[ρ]έσει οὐδεμιᾶι καὶ ἐνμ[ε]-
35 νίω ἔν τε τοῖς συνκειμ[έ]-
[ν]οις καὶ ὅ τι κ’ ὕστερον α[ἱ]
[πό]λιες συνθιώμεθα· καὶ [ὅρ]-
κον ἄλλον τούτω κυ[ρι]-
ώτερον οὐ θησίομαι· εὐ[ορ]-
40 κίοντι μέν μοι ἦμεν [κα]-
λὰ κἀγαθά, ἐφιορκίο[ντι]
δὲ τὰ ἐναντία.
[ Ὅ] ρ κ ο ς Β ο λ ο ε ν-
[τ] ί ω ν ὁ α ὐ τ ό ς.
Η συνθήκη συντάχθηκε το 111/110 π.Χ. (Guarducci, IC I, XVIII, 9). Αρχικά αναγράφονται τα ονόματα του Αθηναίου επώνυμου άρχοντα και του γραμματέα, αφού πρόκειται για το αντίγραφο που στάλθηκε στην Αθήνα. Στη συνέχεια ακολουθούν τα ονόματα των κόσμων της ἄνω Λύττου, της Λύττου ἐπὶ θαλάσσᾳ και του Ὀλοῦντος. Στη συνέχεια αναφέρεται ότι οι Βολοέντιοι έστειλαν πρεσβεία στη Λύττο και ζήτησαν να συναφθεί συνθήκη παντοτινής φιλίας, ισοπολιτείας και συμμαχίας μεταξύ των δύο πόλεων. Έπειτα περιγράφονται οι όροι της συνθήκης που περιλαμβάνουν την ελεύθερη διακίνηση προϊόντων και τον αμοιβαίο σεβασμό των των λεγομένων ξενικῶν ὁδῶν, δηλαδή των διεθνών οδικών αρτηριών όπως θα λέγαμε σήμερα, καθώς και αυστηρά πρόστιμα για όσους τολμήσουν να παρενοχλήσουν κάποιον που θα ταξίδευε σε αυτές. Ακολουθεί ο όρος ότι κάθε χρόνο οι κόσμοι των πόλεων θα ορκίζουν τους νέους πολίτες για να τηρούν τη συνθήκη. Η ορκωμοσία θα γίνεται με αμοιβαία παρουσία αντιπροσωπειών στις πόλεις. Επίσης είναι υποχρεωμένοι να στέλνουν αντιπροσωπεία και να συμμετέχουν στις γιορτές των δύο πόλεων. Ακολουθεί η πλήρης μετάφραση της αριστερής πλευράς όπως την παραθέτει ο Κρίτζας:
«Να πηγαίνουν δε και στις εορτές, οι μεν Λύττιοι στον Ολούντα στα Βριτομάρπια και στα Θουδαίσια, ομοίως δε και οι Ολούντιοι στη Λύττο, τόσο στην εορτή της επανακατοικίσεως της πόλεως, όσο και στην επέτειο της κατάληψης της Δρήρου από τους Λυττίους. Κάθε αντιπροσωπεία να συνοδεύεται από θίασον και να αποστέλλονται και δρομεῖς· να θυσιάζουν δε στους θεούς το θύμα που ορίζουν οι ιεροί νόμοι. Να κάνουν δε (επίσημη) ανάγνωση της συνθήκης κατά τις προαναφερθείσες ημέρες. Να προσκαλούν δε οι κόσμοι που ασκούν την εξουσία στις δύο πόλεις στις προαναφερθείσες εορτές και στην ανάγνωση της συνθήκης πέντε μέρες προηγουμένως· το ίδιο δε και όταν πρόκειται να ορκίσουν τη (νέαν) ἀγέλαν. Όποιοι δε από τους δύο δεν προσκαλέσουν ή δεν προβούν σε ορκωμοσία, να πληρώσει κάθε ένας από τους κόσμους εκατό αργυρούς στατήρες στην πόλη που αδικήθηκε. Ό,τι δε τυχόν αποφασίσουν και οι δύο πόλεις να προσθέσουν σ’ αυτή τη συνθήκη ή να αφαιρέσουν, όσα διορθωθούν να είναι έγκυρα. Να αναγράψουν δε και τη συνθήκη σε λίθινη στήλη και να την αναθέσουν και οι δύο, ο καθένας στην πόλη του, στη μεν Άνω Λύττο στο Πύθιον, στη δε παράλια Λύττο (Χερσόνησο) στην αγορά. Επίσης και οι Ολούντιοι στον Ολούντα στην αγορά. Να αναθέσουν δε και άλλες (τρεις) στήλες από κοινού και οι δύο, που θα έχουν το αντίγραφο αυτής εδώ της συνθήκης, στην Κνωσό στο ιερό του Απόλλωνος Δελφιδίου και στη Ρόδο και στην Αθήνα, στέλνοντας ο καθένας πρεσβείες μέσα σε ένα δίμηνο αφότου κυρωθεί η συνθήκη. Εάν δε τυχόν δεν αναγράψουν ή δεν αναθέσουν, να πληρώσει ο κάθε κόσμος από αυτούς που δεν έπραξαν (τα ανωτέρω) εκατό στατήρες στην πόλη, σ’ αυτούς που θα το καταγγείλουν (ή στην πόλη που έγραψε τη συνθήκη). Να ορκισθούν δε οι Λύττιοι στους Ολουντίους και οι Ολούντιοι στους Λυττίους τον όρκο που είναι γραμμένος πιο κάτω, οι ίδιοι και οι γυναίκες και τα παιδιά (τους), θυσιάζοντας τα θύματα που ορίζουν για τον καθένα οι ιεροί νόμοι, (μέσα σε … μέρες αφότου κυρωθεί;) η συνθήκη».
Οι Λύττιοι ήταν παραδοσιακοί εχθροί της Κνωσού. Στη γιορτή εὐάμερος τᾶς καταβοικίσιος τᾶς πόλιος, γιορτάζουν την επέτειο της επανεγκαταστάσεως των Λύττιων στην πόλη τους. Η Λύττος υπέστη ολική καταστροφή από την Κνωσό γύρω στο 220 π.Χ. με τα γυναικόπαιδα να στέλνονται στην Κνωσσό και τους άνδρες να καταφεύγουν στη Λάππα (σημερινή Αργυρούπολη). Η Λάππα ήταν αρχικά σύμμαχος της Κνωσού και στη συνέχεια αποστάτησε από το συνασπισμό μαζί με άλλες πόλεις. Αργότερα προστέθηκαν κι άλλες που αποστάτησαν από το συνασπισμό έπειτα από πίεση από το Μακεδόνα βασιλιά Φίλιππο Ε’. Ο Φίλιππος είχε αναγνωρισθεί προστάτης των πόλεων της Κρήτης και είχε επιβάλει ειρήνευση στην Κρήτη γύρω στο 217/6 π.Χ.
Η δεύτερη εὐάμερος των Λυττίων αφορά την κατάληψη της Δρήρου από τους Λύττιους. Τόσο από την επιγραφή των Δρήριων όσο και των Λυττίων είναι φανερή η έχθρα μεταξύ τους. Ο Κρίτζας διαφωνεί ότι οι διπλωματικές σχέσεις Μιλήτου – Δρήρου – Λύττου παίζουν ρόλο στην κατάληψη της Μιλήτου και της Δρήρου από τους Λύττιους. Ο ίδιος τοποθετεί την καταστροφή των δύο πόλεων μεταξύ του 216 π.Χ. και του 183 π.Χ. επειδή οι δύο πόλεις δεν αναφέρονται στη συνθήκη μεταξύ του Ευμένη Β’ της Περγάμου και 30 κρητικών πόλεων του 183 π.Χ. Πολλοί κάτοικοι των δύο πόλεων μετανάστευσαν στην Μίλητο της Μικράς Ασίας σε δύο στάδια, το 234/3 και 229/8 π.Χ.
Η κατάληψη της Δρήρου από τους Λύττιους πρέπει να έγινε την περίοδο του πολέμου μεταξύ των Ιεραπύτνιων (Ιεράπυτνα είναι η πόλη με τη σημερινή ονομάσια Ιεράπετρα) και Κνώσιων στα έτη 206 – 204 π.Χ. Οι Λύττιοι ήταν σύμμαχοι με τους Ιεραπύτνιους και τους Γορτύνιους. Οι Κνώσιοι, που όπως είπαμε ήταν παραδοσιακοί σύμμαχοι με τους Δρήριους, ήταν ήδη εγκαταλελειμμένοι από τους φίλους τους Ρόδιους και αντιμετώπιζαν πολλά προβλήματα. Ενδεχομένως λοιπόν, κατά τον πόλεμο με την Ιεράπυτνα οι Κνώσιοι δεν θα μπορούσαν να ενισχύσουν τη Δρήρο. Έπειτα διεξάγεται ένας άλλο πόλεμος, αυτός της Κνωσού εναντίον της Γόρτυνας και των συμμάχων της μεταξύ του 200 και 195 π.Χ. που και αυτός ο πόλεμος αποτελεί ευκαιρία για τους Λύττιους να επιτεθούν στη Δρήρο.
Μετά την κατάκτηση της Δρήρου από τους Λύττιους, η Λύττος πλέον συνορεύει με τον Ολούντα και τη Λατώ. Το Ολούς ήταν αντίπαλός με τη Λατώ. Οι Ολούντιοι είχαν συνάψει συνθήκη συμμαχίας με τους Λύττιους πριν το 121 π.Χ. ενώ η Λατώ διατηρούσε φιλικές σχέσεις με την Κνωσσό. Το 121 π.Χ. διεξάγεται πόλεμος μεταξύ Λατίων και Ολουντίων για συνοριακά θέματα. Οι Κνώσιοι επεμβαίνουν σε ρόλο διαιτητή και η διαιτησία τους λήγει το 115 π.Χ. για να αναγνωρισθεί από τους πρεσβευτές της Ρώμης 2 χρόνια μετά. Το 111/10 π.Χ. Μιλήσιοι οροθέτες καθόρισαν τα σύνορα μεταξύ Λατούς και Ολούντος πράγμα που έφερε ηρεμία και τελικά οι δύο πόλεις σύναψαν συνθήκη συμμαχίας το 110 ή 109 π.Χ. Ένα χρόνο νωρίτερα, η Λατώ είχε υπογράψει συνθήκη ειρήνης και με τους Λύττιους. Η γενική τάση ειρήνευσης ίσως οφείλεται και στην απειλή των Ρωμαίων που αρχίζει να διαφαίνεται στον ορίζοντα.
Επιμέλεια: Παπαγιαννάκης Δημήτρης
Βιβλιογραφία
Cauer Paulus, Delectus Inscriptionum Graecarum propter dialectum memorabilium, Impensis salomonis hirzelii, Λειψία, 1877.
Δετοράκης Θεοχάρης, Ιστορία της Κρήτης, Ιδιωτική, Ηράκλειο, 1990.
Κρασανάκης Αδαμάντιος, Κρητική ιστορία, Η Κρήτη, Αθήνα, 2016.
Κρίτζας Χαράλαμπος, «Συνθήκη Λυττίων και Ολουντίων», στο, Πεπραγμένα Ι’ διεθνούς κρητολογικού συνεδρίου, επιμ. Μαρία Ανδρεαδάκη – Βλαζάκη, τόμος Α5, Φιλολογικός Σύλλογος «Ο Χρυσόστομος», Χανιά, 2001.
Κυρίμη Μαρία, «Στήλη από την αρχαία Δρήρο», στο, Πεπραγμένα ΙΒ’ κρητολογικού συνεδρίου, Εταιρία κρητικών ιστορικών μελετών, Ηράκλειο, 2016.
Παπασλιώτης Γεώργιος, Ερμηνεία επιγραφής, Αθηνά, αρ. φύλ. 2236, 18.03.1855: 1-2 , Ψηφιοθήκη Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, http://digital.lib.auth.gr/record/81645?ln=el
Χανιώτης Άγγελος, Πατήρ πάντων πόλεμος. Οι ελληνιστικοί πόλεμοι ως κοινωνικό και πολιτιστικό φαινόμενο, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, https://mathesis.cup.gr/assets/courseware/0cd1ca572d647fd4926ec889300129c0/asset-v1:History+Hist2.2+2017_T1+type@asset+block/Chaniotis_Week_4.pdf
Ιστορία του Μεραμπέλου 