Η Σπηλιά των Ανταρτών στο Κυπαρισσόδασος Κριτσάς
Στο δρόμο προς το Καθαρό της Κριτσάς, στην περιοχή Ασφεντάμι όπου βρίσκεται το καταπληκτικό Κυπαρισσόδασος, βρίσκεται μια σπηλιά που ονομάζεται Εγγλέζου κουφάλα ή Σπηλιά των ανταρτών.
Εκεί, λέγεται ότι οι Βρετανοί κατάσκοποι κρύβανε ασύρματο που επικοινωνούσε με το συμμαχικό στρατηγείο της Μέσης Ανατολής που βρισκόταν στο Κάιρο κατά την περίοδο της ιταλογερμανικής κατοχής στο Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Πράγματι, ανά διαστήματα κρύβανε τον ασύρματο και εκεί. Ο ασύρματος όμως δεν έμενε ποτέ σε ένα μέρος για καιρό προκειμένου να αποφύγουν τον κίνδυνο να βρεθούν από τους εχθρούς. Έτσι ο ασυρματιστής, που παρέμενε με τον ασύρματό του όλο το 24ωρο, σε συνεννόηση με τους βρετανούς κατασκόπους και τους ντόπιους συνεργάτες τους, μετακινούνταν συνεχώς από κρησφύγετο σε κρησφύγετο σε ολόκληρη την ορεινή Κρήτη. Οι ασυρματιστές είχαν ένα δύσκολο έργο αφού έπρεπε να μένουν κρυμμένοι σε σπηλιές σε απόμερα σημεία για μέρες ή μήνες. Η τοποθεσίες είχαν ορισμένες προϋποθέσεις. Αφενός έπρεπε να μένουν μακριά από τις εχθρικές περιπόλους, να είναι καλά κρυμμένες και να έχουν το κατάλληλο σήμα για να εκπέμπουν και να λαμβάνουν σήματα από το συμμαχικό στρατηγείο του Καΐρου. Η διατροφή τους εξαρτιώταν από τους αγρότες ή βοσκούς της περιοχής που τους προμήθευαν με τα απαραίτητα για την επιβίωσή τους. Πολλές φορές η διακίνηση τροφίμων δεν ήταν εύκολη υπόθεση και οι ασυρματιστές μπορεί να παραμένανε νηστικοί για μέρες.
Το οροπέδιο του Καθαρού υπήρξε ζώνη ρίψης για τους Βρετανούς και Έλληνες πράκτορες της SOE (Special Operations Executive). H SOE ήταν βρετανική παραστρατιωτική οργάνωση που οργανώθηκε αμέσως μετά την κατάληψη των ευρωπαϊκών κρατών από τις δυνάμεις του Άξονα και απλώθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη προκειμένου να οργανώσει την αντίσταση στα κατεχόμενα κράτη. Οι κυριότερες αρμοδιότητες της SOE ήταν η κατασκοπεία – συλλογή πληροφοριών για τις εχθρικές δυνάμεις, η οργάνωση των αντιστασιακών ομάδων (υπό τον έλεγχο των Βρετανών), η φυγάδευση εναπομείνοντων στρατιωτικών μονάδων από τα κατεχόμενα και οι επιχειρήσεις δολιοφθορών. Τις νυχτερινές ώρες οργάνωναν ρίψεις στο οροπέδιο του Καθαρού όπου ομάδες ανταρτών καθόριζαν το πεδίο ρίψης με τη χρήση τριών μικρών εστιών φωτιάς που σχημάτιζαν ένα τρίγωνο. Μέσα στο τρίγωνο τοποθετούσαν ακόμα μια μικρή πυρά. Τα μεταγωγικά, συνήθως τύπου Halifax, πετούσαν σε σχετικά χαμηλό ύψος προκειμένου να κατέβουν κάτω από τα σύννεφα καθιστώντας τη ρίψη με αλεξίπτωτο αρκετά επικίνδυνη. Οι περισσότερες, ωστόσο, αποβάσεις και μεταφορές υλικού γινόταν με πλοιάρια ή υποβρύχια από τις νότιες ακτές της Κρήτης (Τσούτσουρας, Τρεις Εκκλησιές, Πρέβελη κλπ).
Καθότι το οροπέδιο βρισκόταν κοντά στη σπηλιά, ήταν ιδανικό σημείο για σημείο συγκέντρωσης και παραμονής των βρετανών κατασκόπων και των αντιστασιακών ομάδων. Εξάλλου, τόσο το οροπέδιο του Καθαρού όσο και το οροπέδιο Λασιθίου που βρίσκεται ακριβώς δίπλα, υπήρξαν σημαντικά κέντρα αντιστασιακών ομάδων. Το δυσπρόσιτο των ορεινών όγκων των βουνών του Λασιθίου υπήρξε κατά καιρούς ασφαλές λημέρι μεγάλων αντιστασιακών ομάδων και σημαντικών οπλαρχηγών όπως του Ποδιά, του Μπαντουβά και του Πετρακογιώργη. Τα απόκρυμνα ορεινά εδάφη, σε συνδυασμό με τη χαλαρή, σε σχέση με τη γερμανική, ιταλική κατοχή στο νομό Λασιθίου, ευνόησαν την ανάπτυξη αντιστασιακών μονάδων. Εξάλλου, τόσο οι ιταλικές όσο και οι γερμανικές κατοχικές δυνάμεις δεν επεδίωξαν να διατηρούν μεγάλες στρατιωτικές δυνάμεις στα ορεινά καθώς τα θεωρούσαν επικίνδυνα. Η παρουσία στρατιωτικών δυνάμεων αποτελείτο κυρίως από μικρά παρατηρητήρια ή σταθμούς ασυρμάτων (όπως ο ιταλικός ασύρματος στο όρος Σελένα) και περιπολίες μικρών δυνάμεων για τον εντοπισμό αντάρτικων ομάδων ή/και ασυρμάτων – πρακτόρων.
Στη σπηλιά της Κριτσάς παρέμεινε για λίγο καιρό και ο βρετανός πράκτορας Πάτρικ Λη Φέρμορ μαζί με τον επίσης βρετανό Σάντι Ρέντελ στα πλαίσια της προετοιμασίας τους για την απαγωγή του γερμανού διοικητή φρουρίου Κρήτης Στρατηγού Κράιπε που μόλις πρόσφατα είχε αντικαταστήσει το σφαγέα της Κρήτης Μίλλερ, μια επιχείρηση που από πολλούς θεωρήθηκε η κορυφαία αντιστασιακή πράξη σε συμβολικό, τουλάχιστον, επίπεδο. Ο Φέρμορ έπεσε με αλεξίπτωτο στο οροπέδιο της Κριτσάς σε μια πολύ επικίνδυνη χαμηλή πτήση. Στο αεροπλάνο ήταν και οι Γιώργος Τυράκης, Μανώλης Πατεράκης και Στάνλεϊ Μος που αποτελούσαν τον πυρήνα της ομάδας απαγωγής.
Δεν κατάφεραν όμως να πέσουν και η αποστολή ακυρώθηκε. Μόνο ο Φέρμορ είχε καταφέρει να πραγματοποιήσει τη ρίψη. Όταν έφτασε στο σπήλαιο ο Φέρμορ, τον περίμενε εκεί ο Σάντι Ρέντελ μαζί με τον ασυρματιστή του. Ο Ρέντελ ήταν αυτός που με μια ομάδα κρητικών άναψαν τις φωτιές για να πέσουν οι αλεξιπτωτιστές. Μάλιστα ο Ρέντελ εξαγριώθηκε όταν ο πιλότος του αεροπλάνου έριξε μια φωτοβολίδα επειδή δεν μπόρεσε αρχικά να διακρίνει το τρίγωνο. Τη φωτοβολίδα είδαν όμως και οι Γερμανοί με αποτέλεσμα την επόμενη μέρα να τριπλασιάσουν τη γερμανική φρουρά στην Κριτσά και να στείλουν απόσπασμα στις Τάπες προκειμένου να ερευνήσουν το συμβάν, ευτυχώς χωρίς να προχωρήσουν σε ακρότητες και χωρίς να ανακαλύψουν κάτι αξιόλογο.Οι υπόλοιποι πρωταγωνιστές της ομάδας, μετά από πολλές ματαιώσεις της αποστολής, κατάφεραν να φτάσουν στην Κρήτη 2 μήνες αργότερα από μια νότια ακτή κοντά στον Τσούτσουρα στις 4 Απριλίου. Εκεί είχε ήδη φτάσει ο Φέρμορ για να τους παραλάβει και να ξεκινήσουν για το Ηράκλειο. Η απαγωγή του Κράιπε έγινε στις 26 του ίδιου μήνα το έτος 1944.
Επιμέλεια: Δημήτρης Παπαγιαννάκης
Βιβλιογραφία
Davis Wes, Επιχείρηση Αριάδνη. Ο Μυστικός πόλεμος για τη σωτηρία της Κρήτης από τους Ναζί, μτφρ. Αντώνης Καλοκύρης, Πατάκη, Αθήνα, 2013.
Καζαντζάκης Νίκος, Καλιτσουνάκης Ιωάννης, Κακριδής Ιωάννης, Κουτουλάκης Κώστας, Έκθεσις της κεντρικής επιτροπής διαπιστώσεως ωμοτήτων εν Κρήτη, εκδ. Δήμος Ηρακλείου, 1983.
Φίλντινγκ Ζαν, Το Κρυφτό. Η αντίσταση της Κρήτης, μετφρ. Αλεξάνδρα Φιάδα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 1993.
Brewer David, Ελλάδα 1940 – 1949. Πόλεμος, κατοχή, αντίσταση, εμφύλιος, 2η έκδοση, Πατάκη, Αθήνα, 2017.
Φέρμορ Λη Πάτρικ, Η απαγωγή του στρατηγού Κράιπε, μτφρ. Γκάνα Μυρσίνη, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2016.
Χριστοδουλάκης Ν. Σταύρος, Η κατοχή της Ανατολικής Κρήτης από τους Ιταλούς κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, Λεξίτυπον, Αθήνα, 2018.
Ιστορία του Μεραμπέλου 