Η παρακάτω μελέτη αποτελεί εργασία του μαθήματος Ιστορία και Χώρος για το μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών Δημόσια Ιστορία του Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου.

Εισαγωγή

Στην παρούσα εργασία αναλύεται ο ρόλος του παλαιού γυμνασίου στη δημόσια μνήμη της Νεάπολης Λασιθίου. Θα παρουσιαστεί ο τρόπος με τον οποίο εμπλέκεται στην τοπική ιστορία της πόλης, ενώ θα αναλυθεί και η σχέση του κτηρίου με τα υπόλοιπα μνημεία στο χώρο. Η εργασία έχει σκοπό να ερευνήσει το συμβολισμό και τις αναπαραστάσεις του κτηρίου, παρουσιάζοντας τη λειτουργία, το σκοπό και το ρόλο του στη σύγχρονη τοπική κοινωνία της πόλης. Το κτήριο λειτούργησε ως γυμνάσιο, ενώ σήμερα έχει μετατραπεί σε μουσείο συμβάλλοντας, όπως θα δούμε παρακάτω, στην πνευματική πρόοδο της πόλης.

1. Ιστορική αναδρομή – το έργο του Κωστή Αδοσίδη Πασά

Προκειμένου να κατανοήσουμε το ρόλο που επιτελεί το κτήριο στη δημόσια μνήμη, είναι σκόπιμο να γίνει μια σύντομη αναδρομή στην ιστορία της πόλης σε συνάρτηση με την ιστορία του κτηρίου, προκείμενου να αντιληφθούμε το ιστορικό πλαίσιο της πόλης και τη θέση του κτηρίου σε αυτή.

Ο πρώτος οικισμός, στην περιοχή που σήμερα βρίσκεται η Νεάπολη, ονομαζόταν Καρές και υπάρχει ήδη από τον 13ο αιώνα. Ο μικρός οικισμός αποτελούνταν κυρίως από αγροτικές οικογένειες και μυλωνάδες. Κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας μετονομάστηκε σε Villa Nuova¹ ενώ από τον 17ο αιώνα και έπειτα αποκαλείται Καινούργιο Χωριό.² Το Καινούργιο Χωριό, μαζί με την Κριτσά, υπήρξαν οι πληθυσμιακά μεγαλύτεροι οικισμοί της επαρχίας Μεραμπέλου όπως φαίνεται στις απογραφές του 1583, 1671, 1881 και 1900.³

Η μεγάλη τομή στην ιστορία της Νεάπολης συμβαίνει το 1868 όταν, σύμφωνα με τον Οργανικό Νόμο, οι επαρχίες Μεραμπέλου, Σητείας, Ιεράπετρας, Λασιθίου και Βιάννου αποσπούνται από την Κεντρική Διοίκηση Ηρακλείου και αποτελούν ξεχωριστό Νομό. Διοικητής του νέου Νομού ορίζεται ο Έλληνας, στην καταγωγή, Κωστής Αδοσίδης Πασάς, ο οποίος επιλέγει για πρωτεύουσα του Νομού το Καινούργιο Χωριό, το οποίο μετονομάζει σε Νεάπολη. Ο Αδοσίδης μεταφέρει στη Νεάπολη όλες τις διοικητικές υπηρεσίες που προβλέπονται από το νόμο όπως το μικτό δικαστήριο, το μικτό διοικητικό συμβούλιο, τις φυλακές κ.ά. Επιπλέον, μεταφέρει την Επισκοπή Πέτρας ενώ εφήρμοσε ευρύ οικοδομικό πρόγραμμα με την ανέγερση δημόσιων κτηρίων όπως τις φυλακές, το δικαστικό μέγαρο, την κατοικία του πασά, γνωστή και ως «σεραγάκι», το κτήριο που προοριζόταν για νοσοκομείο και τους στρατώνες.⁴

Εκτός από κτήρια διοικητικής φύσεως, ο Αδοσίδης διέταξε τη διάνοιξη δρόμων και την εγκατάσταση αποχετευτικού συστήματος, το οποίο βελτίωσε τις υγειονομικές συνθήκες της περιοχής. Επιπλέον, δημιούργησε μεγάλο αριθμό κρηνών σε διάφορα μέρη της πόλης, πολλές από τις οποίες σώζονται ακόμα και σήμερα. Σημαντικό μέρος του οικοδομικού προγράμματος, το οποίο διαμόρφωσε καθοριστικά την εικόνα της πόλης μετέπειτα, είναι η διαμόρφωση των χώρων με κήπους και πλατείες.⁵ Το κεντρικότερο σημείο της Νεάπολης, αποτελείται από μια μεγάλη πλατεία που συμπεριλαμβάνει το δημοτικό κήπο, τα δικαστήρια, τα υπόλοιπα διοικητικά κτίρια, τον μητροπολιτικό ναό της Μεγάλης Παναγίας και το κτήριο του παλαιού γυμνασίου με το οποίο ασχολείται αυτή η εργασία. Το οικοδομικό πρόγραμμα του Αδοσίδη είναι εμφανώς επηρεασμένο από ευρωπαϊκά πολεοδομικά και ρυμοτομικά πρότυπα με κυριότερο το γαλλικό στοιχείο αφού ο Αδοσίδης, λίγα χρόνια πριν αναλάβει τη διοίκηση του νομού Λασιθίου, βρέθηκε στο Παρίσι ως σύμβουλος της Στρατιωτικής Τουρκικής Αποστολής και εμπνεύστηκε από τα έργα της γαλλικής πρωτεύουσας.⁶

Το παλαιό γυμνάσιο βρίσκεται στο κεντρικότερο σημείο της πόλης, στην κεντρική πλατεία ανάμεσα στο ναό της Μεγάλης Παναγίας και στο δικαστικό μέγαρο. Το παλαιό γυμνάσιο, στα πλαίσια του οικοδομικού προγράμματος του Αδοσίδη, σχεδιάστηκε να γίνει νοσοκομείο. Το κτήριο, με χαρακτηριστικά της ύστερης οθωμανικής περιόδου, καταλαμβάνει μια έκταση 962 τετραγωνικών μέτρων. Είναι ισόγειο, σχήματος Π με εσωτερική αυλή στο κέντρο του και με κεραμωτή στέγη «γαλλικού τύπου». Οι δύο πλευρές του, περιλαμβάνουν από πέντε αίθουσες η κάθε μια.⁷

Όταν ο Αδοσίδης αποχώρησε από τη θέση του διοικητή νομού, στην οποία έμεινε μόνο για τέσσερα χρόνια, οι ίδιοι οι κάτοικοι της Νεάπολης, αποφάσισαν πως χρειάζονται περισσότερο ένα σχολείο παρά ένα νοσοκομείο. Στα τέλη του 19ου αιώνα, ιδρύεται το γυμνάσιο Νεάπολης το οποίο ήταν το πρώτο και μοναδικό μέχρι το 1928 που λειτούργησε στο νομό Λασιθίου και ένα από τα πρώτα σε ολόκληρη την Κρήτη. Το κτήριο διατήρησε τη λειτουργία του ως σχολείο μέχρι το 1984.⁸ Σήμερα, στη νότια πτέρυγά του φιλοξενεί το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Νεαπόλεως ενώ η βόρεια πτέρυγα προορίζεται να φιλοξενήσει την αρχαιολογική συλλογή της Νεάπολης.

Η επιλογή της Νεάπολης για πρωτεύουσα του νομού άλλαξε ριζικά το πρόσωπο του μέχρι τότε Καινούργιου Χωριού. Τα αστικά πολεοδομικά στοιχεία δεν επηρέασαν μόνο την εικόνα της πόλης αλλά μετέβαλαν και την κοινωνία της περιοχής προσφέροντας απασχόληση σε άτομα με ανώτερη μόρφωση. Στον αγροτικό, μέχρι τότε, πληθυσμό της Νεάπολης συγκαταλέγονται πλέον και δικηγόροι, δικαστές, διοικητικοί – δημόσιοι υπάλληλοι και καθηγητές που συμβάλλουν στην πνευματική και πολιτισμική ανάπτυξη του τόπου. Επιπλέον, έρχονται και μαθητές από άλλες περιοχές προκειμένου να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους στο μοναδικό γυμνάσιο του νομού. Χάρη στη δημιουργία θέσεων εργασίας και στη λειτουργία του γυμνασίου, αυξήθηκε ο πληθυσμός με αποτέλεσμα να σημειωθεί σημαντική οικονομική άνθιση στην περιοχή.

Η Νεάπολη παρέμεινε πρωτεύουσα του νομού μέχρι το 1903. Έπειτα, η έδρα μεταφέρθηκε στον Άγιο Νικόλαο που παραμένει μέχρι και σήμερα. Η μεταφορά της πρωτεύουσας δεν επηρέασε άμεσα την πρωτοκαθεδρία της. Η αναπτυξιακή της πορεία συνεχίστηκε με τον πληθυσμό να αυξάνεται μέχρι τουλάχιστον το 1971 φτάνοντας τους 3070 κατοίκους. Έπειτα άρχισε η καθοδική πορεία του πληθυσμού.⁹ Σήμερα η Νεάπολη ανήκει στο Δήμο Αγίου Νικολάου ενώ πλήθος διοικητικών υπηρεσιών έχει μεταφερθεί στον Άγιο Νικόλαο απαξιώνοντας την ιστορική πρωτεύουσα του νομού, όπως είθισται να αποκαλείται η Νεάπολη.

2. Η θέση του κτηρίου στο χώρο

Το παλαιό γυμνάσιο, όπως αναφέρθηκε παραπάνω βρίσκεται στον πολεοδομικό πυρήνα της πόλης ανάμεσα σε μερικά από τα πιο εμβληματικά κτήρια της πόλης. Η θέση του στην κεντρική πλατεία της Νεάπολης, το καθιστά ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά κτήρια που αφηγούνται την ιστορία και την πνευματική και πολιτισμική παράδοση της πόλης. Η κεντρική πλατεία είναι το σημείο συνάντησης όλων των κατοίκων της Νεάπολης αφού οι δημόσιες υπηρεσίες και πολλά καταστήματα, εμπορικά ή εστίασης, βρίσκονται μέσα ή κοντά σε αυτή. Όλες οι επίσημες εκδηλώσεις λαμβάνουν χώρα στην πλατεία (εθνικές επέτειοι, εκδηλώσεις 15 Αυγούστου, περιφορά επιταφίου, κ.ά). Επιπλέον, οι κεντρικοί δρόμοι ξεκινούν ή διέρχονται από την πλατεία που αποτελεί πέρασμα για τους επισκέπτες αλλά και για τους περαστικούς αφού ο κεντρικός δρόμος για το Οροπέδιο Λασιθίου διέρχεται από εκεί.

Ως κεντρικό σημείο, είναι πλαισιωμένο από πολλά διοικητικά κτήρια της περιόδου του Αδοσίδη αλλά και με κτήρια μεταγενέστερων περιόδων όπως το κτήριο Bauhauss, τον μητροπολιτικό Ναό της Μεγάλης Παναγίας και το μεγάλο δημόσιο κήπο. Στην πλατεία βρίσκονται σχεδόν όλα τα μνημεία της πόλης για τα οποία αξίζει ιδιαίτερη αναφορά προκειμένου να κατανοήσουμε πως η συλλογική μνήμη λειτουργεί συνεκτικά εντασσόμενη στο εθνικό αφήγημα μέσα από την αλληλεπίδραση του τοπικού στοιχείου με το εθνικό.

Στο κέντρο της πλατείας, νότια του παλαιού γυμνασίου, βρίσκεται το μεγαλοπρεπές άγαλμα της ελευθερίας αφιερωμένο στους αγώνες και τις θυσίες του ελληνικού λαού για ελευθερία. Γύρω από το άγαλμα αναγράφονται οι νεκροί του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και οι πεσόντες του κυβερνητικού στρατού της περιόδου του εμφυλίου πολέμου. Δίπλα από το άγαλμα τοποθετήθηκαν μεταγενέστερα δύο μαρμάρινες πλάκες οι οποίες αναγράφουν κι άλλα ονόματα νεκρών της ίδιας περιόδου. Στο κέντρο του δημοτικού κήπου βρίσκεται το εξίσου μεγάλο άγαλμα του Ελευθερίου Βενιζέλου. Εδώ αξίζει να τονιστεί ότι το πρώτο όνομα της πλατείας που δόθηκε το 1898 ήταν πλατεία Πρίγκιπος Γεωργίου Ύπατου Αρμοστού, ενώ το 1913 μετονομάστηκε σε πλατεία Ελευθερίου Βενιζέλου.¹⁰ Δίπλα ακριβώς από αυτό το άγαλμα, υπάρχει μια προτομή που ανήκει στον ήρωα Νικόλα Ζερβό, αρχηγό των έξι Ανατολικών Επαρχιών κατά την Επανάσταση του 1822-1823 που έπεσε στον πόλεμο εναντίον του αιγυπτιακού στρατεύματος του Χασάν Πασά.¹¹ Βορειότερα, δεσπόζει η προτομή του Ρούσου Κούνδουρου. Ο Ρούσος Κούνδουρος υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους αντιστασιακούς πολιτικούς ηγέτες την περίοδο της κατοχής από τους Ιταλούς και τους Γερμανούς. Τέλος, στον προαύλιο χώρο του παλαιού γυμνασίου βρίσκεται η προτομή του Νικόλαου Γραμματικάκη που διετέλεσε γυμνασιάρχης του γυμνασίου Νεάπολης και βουλευτής της Κρητικής Πολιτείας.

Τα μνημεία στα οποία αναφερθήκαμε βρίσκονται όλα στον ίδιο χώρο και εξυπηρετούν τον ίδιο σκοπό που είναι η εδραίωση του κυρίαρχου εθνικού αφηγήματος στο χώρο. Τα μνημεία αφηγούνται κομβικές περιόδους της νεότερης και σύγχρονης ελληνικής ιστορίας όπως είναι η κρητική επανάσταση του 1822-1823, η κρητική πολιτεία, η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, η εθνική ολοκλήρωση, η κατοχή και η αντίσταση του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, σε εθνικό και τοπικό επίπεδο, και τέλος μια αναφορά στους ντόπιους πεσόντες του εμφυλίου πολέμου των ετών 1946-1949. Η επιλογή των μνημείων δεν είναι τυχαία. Η πλατεία πλαισιώνεται στο σύνολό της από μνημεία που εντάσσονται στο κυρίαρχο εθνικό αφήγημα, αφορούν όμως και την τοπική ιστορία της Νεάπολης και της ευρύτερης περιοχής. Η πορεία του Ελευθέριου Βενιζέλου εντάσσεται τόσο σε τοπικό πλαίσιο όσο και σε εθνικό. Ο Ρούσος Κούνδουρος και ο Νικόλαος Γραμματικάκης ήταν ντόπιοι με μεγάλη προσφορά σε τοπικό, και όχι μόνο, επίπεδο. Τέλος, ο οπλαρχηγός Νικόλαος Ζερβός, αν και δεν ήταν ντόπιος πολέμησε στην ευρύτερη περιοχή του Λασιθίου στο όνομα του εθνικού αγώνα για την ανεξαρτησία. Οι συμβολισμοί των μνημείων επεκτείνονται από το τοπικό στο εθνικό επίπεδο μαρτυρώντας την σύμπλευση του τοπικού με το εθνικό στοιχείο.

Το παλαιό γυμνάσιο εντάσσεται στη συλλογική μνήμη εξυπηρετώντας το κυρίαρχο εθνικό αφήγημα μέσα από το ρόλο του στην τοπική κοινωνία. Σε συνεντεύξεις που παραχωρήθηκαν σχετικά με την άποψη των πολιτών για τη συμβολή του γυμνασίου, τονίζεται συχνά ο ρόλος του ως φορέας δημοκρατικών φρονημάτων, ιστορικής και οικολογικής συνείδησης, ανθρωπισμού και αλληλοσεβασμού.¹² Τονίζεται, επίσης, η προσφορά του γυμνασίου στην παιδεία της τοπικής κοινωνίας ως αξία σημαντικότερη από αυτή της υγείας,¹³ προβάλλοντας την εκπαίδευση ως ύψιστο αγαθό σε μια εποχή που η πρόσβαση στα γράμματα δεν ήταν αυτονόητη. Πρόκειται για αξίες που τοποθετούνται στο πλαίσιο της ελευθερίας και των συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων που πρεσβεύουν οι εθνικοί απελευθερωτικοί αγώνες του παρελθόντος.

3. Η καταπιεσμένη μνήμη του Κωστή Αδοσίδη Πασά

Ενώ στο χώρο συνοψίζονται οι κυριότερες ιστορικές περίοδοι του εθνικού αφηγήματος μέσα από την αναπαράσταση σημαντικών μορφών του παρελθόντος, υπάρχει μια καταπιεσμένη μνήμη που δεν έχει λάβει τη διάσταση που ενδεχομένως θα έπρεπε. Η μόνη ανάμνηση του μεγάλου ευεργέτη της Νεάπολης, του Κωστή Αδοσίδη Πασά, είναι η απόδοση του ονόματός του σε μια μικρή οδό της Νεάπολης. Η πλειοψηφία των έργων που πραγματοποίησε στη Νεάπολη υπάρχουν ακόμα και σήμερα αφού εξυπηρετούν τις ανάγκες και υπηρεσίες της πόλης, όμως το όνομά του δεν μνημονεύεται πουθενά. Δεν υπάρχει ούτε ένα μνημείο στην πόλη που να λειτουργεί ως σύμβολο της ανάμνησης του διοικητή που μετέτρεψε τη Νεάπολη από χωριό σε σύγχρονη αστική πόλη με ευρωπαϊκές προδιαγραφές.

Η καταπιεσμένη μνήμη του Κωστή Αδοσίδη οφείλεται στην ιδιότητά του και στην εποχή που έδρασε. Αυτό ίσως οφείλεται στο γεγονός ότι αν και ήταν Έλληνας στην καταγωγή, υπήρξε υψηλόβαθμος αξιωματούχος του οθωμανικού κράτους. Εκτός από διοικητής του νομού Λασιθίου, υπήρξε σύμβουλος της Τουρκικής Πρεσβείας στην Αθήνα, συμμετείχε σε διπλωματικές αποστολές του οθωμανικού κράτους, στη Γαλλία, το Μαυροβούνιο, τη Βοσνία και την Κρήτη. Επίσης διετέλεσε δήμαρχος Κωνσταντινούπολης, διοικητής της Σάμου και γενικός διοικητής της Κρήτης με το αξίωμα του Βεζύρη και του Μουσούρου.¹⁴ Αν και η στάση του απέναντι στον υπόδουλο ελληνισμό θεωρείται ενάρετη και φιλελεύθερη, η ιδιότητά του ως αξιωματικός του εχθρικού οθωμανικού κράτους δεν του επιτρέπει να τιμηθεί από μια ελληνική πόλη, όπως ενδεχομένως θα είχε τιμηθεί αν ήταν αξιωματούχος του ελληνικού κράτους. Με βάση τα παραπάνω δεν μπορεί να ενταχθεί στο κυρίαρχο ελληνικό αφήγημα.

Επιπλέον δεν πρέπει να παραβλέπουμε το γεγονός ότι η περίοδος ακμής της Νεάπολης εμφανίζεται κατά την ύστερη οθωμανική περίοδο, στα χρόνια που ήδη υπήρχε ελληνικό κράτος. Πρόκειται για μια περίοδο ταραχών στην Κρήτη καθώς οι συνεχείς επαναστάσεις εναντίον των Οθωμανών είχαν στόχο την απελευθέρωση και την ένωση της Κρήτης με το ελληνικό κράτος.¹⁵ Επομένως, ενώ η κρητική συλλογική μνήμη περιγράφει την οθωμανική κατοχή ως περίοδος σκότους, καταπίεσης, στασιμότητας και παρακμής,¹⁶ για τη Νεάπολη η περίοδος της ύστερης οθωμανικής κατοχής χαρακτηρίζεται από πρωτοφανή, για την πόλη, αλματώδη ανάπτυξη σε όλους τους τομείς. Αυτή η αντίθεση είναι συνυφασμένη με το έργο του Αδοσίδη. Συνεπώς, ένα μνημείο του ευεργέτη Αδοσίδη δεν θα είχε θέση σε μια πλατεία κατακλυσμένη από μνημεία που συμβαδίζουν πλήρως με το εθνικό αφήγημα.

4. Οι συμβολισμοί του κτηρίου

Για τους κατοίκους της Νεάπολης, το παλαιό γυμνάσιο λειτουργεί ως φορέας μνήμης για την εποχή που η Νεάπολη υπήρξε διοικητικό και πνευματικό κέντρο του νομού. Ο συμβολισμός του παλαιού γυμνασίου επιτελείται με δύο τρόπους. Αφενός ως κτήριο, η παρουσία του οποίο υποδηλώνει μια εποχή φωτός για την πόλη, αφετέρου ως χώρος εκπαιδευτικών και πολιτιστικών εκδηλώσεων υπό την αιγίδα της ΠΛΕΑΜ (Πολιτιστική και Λαογραφική Εταιρεία Απάνω Μεραμπέλου) που διαχειρίζεται τη λειτουργία του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου.

Το κτήριο δεν έπαψε ποτέ να επιτελεί εκπαιδευτικό έργο στα 150 χρόνια της ύπαρξης του. Λειτουργώντας ως εκπαιδευτικό ίδρυμα μέχρι το 1984, πρόσφερε τα μέγιστα στην πνευματική πρόοδο της περιοχής. Ως διοικητικό κέντρο του νομού, η Νεάπολη απέκτησε αστικό χαρακτήρα διατηρώντας, ωστόσο, ορισμένα αγροτικά στοιχεία. Αυτός ο χαρακτήρας είναι εμφανής ακόμα και σήμερα χάρη σε διάσπαρτα κτήρια της πόλης που είναι χτισμένα με στοιχεία νεοκλασικά.¹⁷ Το πνευματικό κέντρο της πόλης ήταν αδιαμφισβήτητα το γυμνάσιό της. Το μορφωτικό επίπεδο που προσέφερε το σχολείο, ενίσχυσε τον αστικό χαρακτήρα της πόλης αυξάνοντας το επίπεδο του αλφαβητισμού. Οι ντόπιοι που γνωρίζουν την ιστορία του παλαιού γυμνασίου, υπογραμμίζουν πως χάρη στο γυμνάσιο έζησαν στην περιοχή σημαντικές προσωπικότητες¹⁸ ενώ αναδείχτηκαν πολλοί μαθητές στις τέχνες και τις επιστήμες.¹⁹ Για τους Νεαπολίτες, λοιπόν, το κτήριο συμβολίζει τον πυρήνα της πνευματικής προόδου που συνδέεται άμεσα με το χαρακτήρα της πόλης. Μέσα από την ελεύθερη σκέψη που καλλιέργησε, αναδείχτηκαν προσωπικότητες που έπαιξαν σημαντικό ρόλο όχι μόνο στην ιστορία της πόλης αλλά και σε εθνικά θέματα. Η σημασία του, ως σύμβολο προόδου, έρχεται σε σύγκρουση με τη σημερινή στασιμότητα και υποτονικότητα που παρουσιάζει η πόλη στο σύνολό της.²⁰ Ο ρόλος του κτηρίου στην προκειμένη περίπτωση, δεν είναι μόνο να υπενθυμίζει αλλά και να εμπνέει.

Επιπλέον, αξίζει να τονίσουμε ότι στις μέρες μας το παλαιό γυμνάσιο, πλέον μουσείο, είναι τόπος αναμνήσεων των παιδικών χρόνων όσων φοίτησαν σε αυτό. Η Νεάπολη αποτελεί μέρος παραθερισμού πολλών Νεαπολιτών που ζουν σε αστικά κέντρα ή σε άλλες περιοχές, οι οποίοι δεν χάνουν την ευκαιρία να επισκεφθούν το χώρο για να φέρουν στη μνήμη τους εικόνες από τα παιδικά τους χρόνια. Συνεπώς η μνημονική αξία του κτηρίου δεν είναι μόνο συλλογική αλλά ανταποκρίνεται στην ατομική μνήμη και στα προσωπικά βιώματα όσων φοίτησαν στο γυμνάσιο αυτό. Το γυμνάσιο από μόνο του αποτελεί ισχυρό συναισθηματικό δεσμό όχι μόνο για τους μόνιμους κατοίκους που φοίτησαν σε αυτό αλλά και για όσους φοίτησαν αλλά δεν ζουν στη Νεάπολη. Οι αναμνήσεις του παλαιού γυμνασίου είναι τόσες, όσες και τα άτομα που πέρασαν από αυτό. Το γυμνάσιο συμβολίζει την ανέμελη παιδική ηλικία για μεγάλο μέρος του πληθυσμού της Νεάπολης και των γύρω περιοχών. Επιπλέον, ως βιωμένη εμπειρία, λειτουργεί ενωτικά ως προς την κοινωνική συνοχή της περιοχής αφού οι ατομικές αναμνήσεις στο χώρο συνδέονται με τις αναμνήσεις άλλων ατόμων προωθώντας τη συλλογικότητα. Μπορούμε να πούμε με ασφάλεια ότι το παλαιό γυμνάσιο λειτουργεί τόσο μνημονικά όσο και συναισθηματικά.

Από το 2016 το κτήριο του παλαιού γυμνασίου στεγάζει το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Νεάπολης το οποίο διαχειρίζεται η ΠΛΕΑΜ (Πολιτιστική και Λαογραφική Εταιρεία Απάνω Μεραμπέλου). Οι εργασίες συντήρησης και ανακαίνισης που πραγματοποιήθηκαν για τη μεταφορά του μουσείου στο παλαιό γυμνάσιο έγιναν για αισθητικούς και λειτουργικούς λόγους χωρίς ωστόσο να αλλοιώσουν τον βασικό πυρήνα του κτηρίου.²¹ Το κτήριο διαθέτει ιδανικούς χώρους για τη φιλοξενία ενός μουσείου ενώ η εσωτερική του αυλή επιτρέπει την πραγματοποίηση πολιτιστικών εκδηλώσεων.

Το μουσείο λειτουργεί ποικιλοτρόπως μέσα στην πόλη. Η πόλη αποτελείται από άτομα με διαφορετικές εμπειρίες, τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο, με αποτέλεσμα να λειτουργεί ως συλλέκτης αυτών των εμπειριών. Το μουσείο της πόλης διαδραματίζει παρόμοιο ρόλο. Συλλέγει τις ανθρώπινες ιστορίες μέσα από τα αντικείμενα και τις αφηγήσεις. Ένα μουσείο λειτουργεί ως θεματοφύλακας της ιστορίας και της παράδοσης. Δεν είναι στείρο αποθετήριο αντικειμένων αλλά φορέας ήθους που διαπλέκεται με την συνεχή αλλαγή της αστικής κοινωνίας. Επομένως, σκοπός του μουσείου είναι να διαφυλάσσει και να αφηγείται την τοπική ιστορία και παράδοση.²² Δεν αντιστέκεται στην αλλαγή αλλά εντάσσει τη δημόσια μνήμη στο σύγχρονο τρόπο ζωής.

Η λειτουργία του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου στο χώρο του παλαιού γυμνάσιου πρεσβεύει αυτή ακριβώς την αρχή. Ο ρόλος του μουσείου είναι να διατηρεί και να υπενθυμίζει την ιδιαίτερη ταυτότητα της πόλης. Στο ίδιο πλαίσιο λειτουργεί και το κτήριο ως σύμβολο της τοπικής ιστορίας. Τόσο το κτήριο όσο και το μουσείο διαπλέκονται με την εθνική ιστορία διατηρώντας, ωστόσο, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της πόλης.

Το μουσείο, χωρίζεται σε τρία παραρτήματα. Το ιστορικό μουσείο που περιέχει εκθέματα από την εποχή της Ενετοκρατίας, της Τουρκοκρατίας και της Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας. Στο χώρο του ιστορικού μουσείου η εθνική ιστορία διαπλέκεται έντονα με την τοπική. Τα εκθέματα δεν αφορούν μόνο τη Νεάπολη αλλά και μεγάλο φάσμα της κρητικής και εθνικής ιστορίας. Το δεύτερο τμήμα αφορά τη λαογραφία της περιοχής και ολόκληρης της Κρήτης. Στο χώρο αυτό κυριαρχούν εκθέματα με λαϊκά, θρησκευτικά και αγροτικά στοιχεία. Μέσα από αυτά τα εκθέματα, ο επισκέπτης έρχεται σε επαφή με την καθημερινή ζωή του χθες και τις συνήθειες του απλού λαού. Το τρίτο τμήμα του μουσείου ονομάζεται «Το αστικό σπίτι». Τα εκθέματα στο χώρο αυτό δείχνουν μια τελείως διαφορετική εικόνα. Εδώ ο επισκέπτης μπορεί να δει πως ήταν ένα αστικό σπίτι που παραπέμπει σε μεγάλες πόλεις ή και πρωτεύουσες της εποχής και έρχεται σε επαφή με τον τρόπο ζωής της αστικής κοινωνίας. Η αντίθεση της αστικής με την αγροτική ζωή που παρουσιάζεται στα δύο αυτά τμήματα, αποτελεί ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά της τοπικής ταυτότητας της Νεάπολης. Το αγροτικό με το αστικό στοιχείο διαπλέκονται και συνυπάρχουν δημιουργώντας μια ασυνήθιστη, αλλά αρμονική σχέση. Το ίδιο το παλαιό γυμνάσιο συμβολίζει αυτή τη σχέση. Πρόκειται για ένα κτήριο, σύμβολο πνευματικής προόδου που παραπέμπει σε σύγχρονες, για την εποχή, αστικές κοινωνίες. Παρόλα αυτά το κτήριο δεν βρίσκεται σε κάποιο μεγάλο αστικό κέντρο αλλά οικοδομήθηκε και λειτούργησε σε ένα αγροτικό χωριό.

Το μουσείο, μέσα από τους χώρους και τα εκθέματά του, εκφράζει αυτή την ασυνήθιστη αλλά αρμονική σχέση δύο διαφορετικών, αντίθετων στοιχείων. Παράλληλα, βρίσκεται σε ένα κτήριο που συμβολίζει την ίδια διαλεκτική σχέση. Πολλοί θεωρούν πως το παλαιό γυμνάσιο δεν σταμάτησε ποτέ να επιτελεί την εκπαιδευτική του αποστολή. Λειτούργησε ως σχολείο προωθώντας όλες εκείνες τις αξίες που συντελούν στην πρόοδο και την εξέλιξη της κοινωνίας και του κράτους. Στη συνέχεια μετατράπηκε σε μουσείο συνεχίζοντας να προάγει την ιστορία και τον πολιτισμό²³ με στόχο να διαφυλάξει και να αφηγηθεί το ιδιαίτερο παρελθόν της πόλης στους νεότερους.

Ένα επιπλέον χαρακτηριστικό που δείχνει πως το μουσείο διαπλέκει ιδανικά το εθνικό με το τοπικό στοιχείο εντοπίζεται στις εκδηλώσεις που διοργανώνονται από την ΠΛΕΑΜ. Χαρακτηριστικά, στα εγκαίνια του μουσείου το 2016, η πρώτη εκδήλωση μνήμης αφορούσε τον ποιητή Μανώλη Αναγνωστάκη.²⁴ Τα επόμενα χρόνια ακολούθησαν αρκετές εκδηλώσεις όπως η εκδήλωση το 2017 που ήταν αφιερωμένη στη Νεάπολη και τον Κωστή Αδοσίδη Πασά,²⁵ η ομιλία για τα 74 χρόνια από την απελευθέρωση της Νεάπολης από τους Γερμανούς το 2018²⁶ και η εκδήλωση με την έκθεση φωτογραφίας του Γιώργου Σεφέρη το 2019.²⁷ Από την επιλογή των θεμάτων γίνεται αντιληπτό ότι οι εκδηλώσεις έχουν τοπικό και εθνικό περιεχόμενο. Η επιλογή των θεμάτων δεν είναι μόνο ιστορική αλλά και πολιτιστική επιβεβαιώνοντας το ρόλο του μουσείου ως φορέας ιστορίας και πολιτισμού.

Τέλος, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τη συμμετοχική διαδικασία στη λειτουργία του γυμνασίου και του μετέπειτα μουσείου. Το κτήριο που προοριζόταν για νοσοκομείο λειτούργησε τελικά ως σχολείο χάρη στις αποφάσεις του τοπικού διοικητικού συμβουλίου.²⁸ Το μουσείο, αργότερα, στηρίχθηκε και εξακολουθεί να στηρίζεται στην ανιδιοτελή προσφορά των εθελοντών, όπως επισημαίνει η πρόεδρος της ΠΛΕΑΜ Μαρία Κωστάκη. Η λειτουργία του είναι αποτέλεσμα προσωπικής δουλειάς αρκετών συντελεστών και δωρεών από άτομα που νοιάζονται για τη διαφύλαξη και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς της Νεάπολης.²⁹ Ακόμα και σήμερα, το μουσείο εξακολουθεί να εμπλουτίζει τη συλλογή του από αντικείμενα που παραχωρούν οι πολίτες, ενώ τα όποια οικονομικά έσοδα για τη συντήρησή του και για την πραγματοποίηση εκδηλώσεων, προέρχονται κυρίως από χρήματα που δωρίζουν οι μικροί και μεγάλοι ευεργέτες του μουσείου. Η λειτουργία του μουσείου είναι προϊόν συμμετοχής και εθελοντισμού των πολιτών.

Αυτό σημαίνει πως το μουσείο δεν είναι ξένο σώμα για την κοινωνία της πόλης, αλλά τμήμα της. Οι πολίτες συμμετέχουν σε αυτό γιατί το μουσείο είναι ο άμεσος εκφραστής της συλλογικής τους μνήμης. Υποστηρίζοντας έμπρακτα το μουσείο και τη λειτουργία του, αποδεικνύεται ότι η διατήρηση της τοπικής ταυτότητας δεν αποτελεί ευθύνη μόνο των φορέων της αλλά και της ατομικής και συλλογικής δράσης των ατόμων που βλέπουν το παρελθόν τους μέσα από τις αφηγήσεις του κτήριο ή ενός μουσείο. Όπως η εικόνα της πόλης εξαρτάται από τη δράση των ατόμων που ζουν σε αυτή, έτσι και ένα μνημείο δημιουργείται, αποκτά νόημα και εξελίσσεται μέσα από τη δράση τους. Επομένως, ο συμβολισμός ενός μνημείου σχετίζεται άμεσα με την αλληλεπίδραση της κοινωνίας και του μνημείου. Γι αυτό το κτήριο, ή οποιοδήποτε μνημείο, έχει τη δική του θέση στην κοινωνία σαν ζωντανός οργανισμός. Το νόημά του μπορεί να αλλάζει από εποχή σε εποχή ή να αφηγείται εναλλακτικά την ιστορία σύμφωνα με τις εκάστοτε ανάγκες της εποχής.

Επίλογος

Συνοψίζοντας, το παλαιό γυμνάσιο Νεάπολης αποτελεί ένα ιστορικό κτήριο που συμβολίζει τη σημαντικότερη περίοδο ακμής της τοπικής ιστορίας της πόλης. Ο ρόλος του κτηρίου, από την ανοικοδόμησή του μέχρι σήμερα, ήταν πάντοτε εκπαιδευτικός συμβολίζοντας την πρόοδο σε επίπεδο κοινωνικό, πολιτιστικό, πνευματικό και οικονομικό. Είναι προϊόν ατομικών και συλλογικών δράσεων, μέσα από τις οποίες αναπαριστά το παρελθόν της πόλης και αφηγείται την ιστορία της. Ως γυμνάσιο λειτούργησε ευεργετικά για την κοινωνία προάγοντας τις δημοκρατικές αξίες που οδηγούν στην πρόοδο του τόπου και την βελτίωση του ατόμου. Ως μουσείο συνέχισε τον εκπαιδευτικό του χαρακτήρα λειτουργώντας ως θεματοφύλακας των ατομικών και συλλογικών αφηγήσεων του παρελθόντος.

Του Δημητρίου Παπαγιαννάκη

Βιβλιογραφικές Παραπομπές

1Πέτρα Ροδία, Τζώρτζη Φυλία, «Εκφράσεις νεωτερικότητας στη Νεάπολη Λασιθίου» (Ερευνητική εργασία, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών – Πολυτεχνείο Κρήτης, 2018 – 2019), σ. 15.

2Πυτικάκη Μαρία, Το χρονικό της Νεάπολης, Πολιτιστική – λαογραφική εταιρεία Απάνω Μεραμπέλλου, 1980, σ. 3.

3Ανδριώτης Νίκος, Πληθυσμός και οικισμοί της Ανατολικής Κρήτης (16ος – 19ος αι.), Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο, 2006, σ.221-222.

4Τσαγκαράκης Γεώργιος, Μεραμπελλιώτικα ανεγυρίσματα, Εκδόσεις Δετοράκη, Ηράκλειο, 1993, σ. 127 – 129.

5Πέτρα Ροδία, Τζώρτζη Φυλία, ό.π., σ. 24 – 29.

6Τσαγκαράκης Γεώργιος, ό.π., σ. 127.

7Πέτρα Ροδία, Τζώρτζη Φυλία, ό.π., σ. 40-42.

8Κρήτη Tv, «Ιστορίες του Δρόμου – Νεάπολη Λασιθίου», http://www.cretetv.gr/istories-tou-dromou/tvshow-istories-tou-dromou/10185-istories-toy-dromoy-neapolh-lasithioy/ (Ημερομηνία Πρόσβασης 08/06/2020)

9Πέτρα Ροδία, Τζώρτζη Φυλία, ό.π., σ. 15-16.

10Περουλιού – Σεργάκη Ίρις, «Placemaking στην πλατεία Νεάπολης Λασιθίου», 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο «Δημόσιος Χώρος +», Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας – Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη, 28 – 30 Μαρτίου 2019.

11Βεληβασάκης Γεώργιος, Ζερβονικόλας. Νικόλας Ρόκας ή Ζερβός, Αρχηγός των έξι ανατολικότερων Επαρχιών της Κρήτης, Έκδοση δήμων Νεάπολης Κρήτης και Μάνδρας Αττικής, 1998, σ. 17 – 26.

12Προσωπική συνέντευξη, Ιωάννης Χρονάκης, Συνταξιούχος καθηγητής φιλόλογος

13Προσωπική συνέντευξη, Μαρία Σωρού, Καθηγήτρια ιστορικός – φιλόλογος

14Τσαγκαράκης Γεώργιος, ό.π., σ. 127 – 129.

15Τσερεβελάκης Γεώργιος, Κρητικές Επαναστάσεις. Οι αγώνες για την ελευθερία από το 1204 μέχρι το 1898, Περισκόπιο, Αθήνα, 2009, σ. 49.

16Δετοράκης Θεοχάρης, Ιστορία της Κρήτης, Εκδόσεις Μύστις, Ηράκλειο, 1990, σ. 271-272

17Κρήτη Tv, ό.π.

18Προσωπική συνέντευξη, Μαρία Κωστάκη, πρόεδρος Πολιτιστικής και Λαογραφικής Εταιρείας Απάνω Μεραμπέλλου, Φιλόλογος – Προσωπική συνέντευξη, Ιωάννης Χρονάκης, Συνταξιούχος καθηγητής φιλόλογος

19Πυτικάκη Μαρία, ό.π., σ. 6 – 7.

20Προσωπική συνέντευξη, Μαρία Κωστάκη, πρόεδρος Πολιτιστικής και Λαογραφικής Εταιρείας Απάνω Μεραμπέλλου, Φιλόλογος

21Πέτρα Ροδία, Τζώρτζη Φυλία, ό.π., σ. 42,

22Μούλιου Μάρλεν, «Η δική μου/μας πόλη… Συμμετοχικές πρακτικές για τη συλλογή της μνήμης του αστικού χώρου και η συμβολή των μουσείων πόλεων», στο, Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν, Τασούλα Βερβενιώτη, Δήμητρα Λαμπροπούλου, Μάρλεν Μούλιου, Ποθητή Χαντζαρούλα (επιμ.) Η μνήμη αφηγείται την πόλη. Προφορική ιστορία και μνήμη του αστικού χώρου, Πλέθρον, Αθήνα, 2015, σ. 51 – 52.

23Προσωπική συνέντευξη, Ιωάννης Χρονάκης, Συνταξιούχος καθηγητής φιλόλογος

24Κορομπύλιας Θάνος, «Το νέο παλιό γυμνάσιο της Νεάπολης», https://fonien.gr/το-νέο-παλιό-γυμνάσιο-της-Νεάπολης/ (Ημερομηνία πρόσβασης 08/06/2020)

25Επίσημος ιστότοπος Δήμου Αγίου Νικολάου, https://www.dimosagn.gr/agenda/cultural/2398.html (Ημερομηνία πρόσβασης 08/06/2020)

26Επίσημος ιστότοπος Δήμου Αγίου Νικολάου, https://dimosagn.gr/agenda/cultural (Ημερομηνία πρόσβασης 08/06/2020)

27Επίσημος ιστότοπος Δήμου Αγίου Νικολάου, https://www.dimosagn.gr/agenda/cultural/3659.html (Ημερομηνία πρόσβασης 08/06/2020)

28Προσωπική συνέντευξη, Μαρία Σωρού, Καθηγήτρια ιστορικός – φιλόλογος

29Κορομπύλιας Θάνος, ό.π.

Δημοσιεύτηκε από Δημήτρης Παπαγιαννάκης

Προβολή όλων των δημοσιεύσεων από Δημήτρης Παπαγιαννάκης