Διεκδικώντας το αρχαιοελληνικό παρελθόν: Η περίπτωση της Δρήρου
Το παρόν άρθρο αποτελεί διασκευασμένη εργασία στα πλαίσια του μεταπτυχιακού προγράμματος Δημόσια Ιστορία του Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου.
Η Νεάπολη είναι γνωστή ως πνευματικό κέντρο και πρώτη πρωτεύουσα του νομού Λασιθίου. Πρόκειται για μια κωμόπολη που πρωτοεμφανίζεται στις πηγές το 14ο αιώνα.1 Το ιστορικό αφήγημα της πόλης επικεντρώνεται στη νεότερη ιστορία της. Αυτό μαρτυρούν και όσα μνημεία βρίσκονται εντός της πόλης που χρονολογούνται από την περίοδο της ύστερης τουρκοκρατίας και έπειτα. Επιπλέον, η Νεάπολη συνδέεται στενά με μια αρχαία πόλη που βρίσκεται 2 χιλιόμετρα βορειοανατολικά, την αρχαία Δρήρο. Η Δρήρος έγινε γνωστή από έναν πεσσό που ανακαλύφθηκε το 1855.2 Οι ανασκαφές για την αρχαία πόλη ξεκίνησαν το 1917 από το Στέφανο Ξανθουδίδη και αργότερα από την γαλλική αρχαιολογική σχολή το 1932.3 Από το 2006 έχει ξεκινήσει η νέα φάση ανασκαφών.4 Η αρχαία Δρήρος άκμασε κατά τη γεωμετρική και αρχαϊκή περίοδο5, ενώ η ύπαρξή της παύει να μαρτυρείται στις πηγές το 2ο αιώνα π.Χ.6
Από τα παραπάνω γίνεται φανερό πως η Δρήρος μάλλον παύει να υπάρχει μετά το 2ο αιώνα π.Χ., ενώ η ύπαρξη της Νεάπολης μαρτυρείται για πρώτη φορά 1500 χρόνια μετά. Παρ’ όλα αυτά η Νεάπολη διεκδικεί το αρχαιοελληνικό παρελθόν της μέσω της αρχαίας Δρήρου. Αν και στη Νεάπολη δεν υπάρχει κάποιο μνημείο που να μνημονεύει την αρχαία Δρήρο (ακόμα και τα ευρήματα της Δρήρου είναι παρατημένα σε αποθήκες), συναντούμε το όνομα «Δρήρος» σε ένα παραδοσιακό καφενείο, στον παραδοσιακό ετήσιο αγώνα ανωμάλου δρόμου με τίτλο «Δρήρειος δρόμος»,7 στον ποδηλατικό όμιλο της πόλης (Π.Ο. Δρήρος), σε κινηματογραφική αίθουσα, σε παλαιότερη εφημερίδα και σε λαογραφικό περιοδικό της Νεάπολης, στις εκδηλώσεις του καλοκαιριού που ονομάζονται «Δρήρεια» ενώ υπάρχει και η οδός Δρήρου.
Οι όποιες προσπάθειες για ανασκαφές στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας από ευρωπαίους αρχαιολόγους, που κατανόησαν τον σημαντικό αρχαιολογικό πλούτο της Κρήτης, συναντούσαν ανυπέρβλητα εμπόδια από το ιδιοκτησιακό καθεστώς και την τουρκική νομοθεσία (όπως συνέβη στις περιπτώσεις Schliemann – Dörpfeld και Halbherr). Οι εκτεταμένες ανασκαφές στην Κρήτη ξεκίνησαν την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας. Η αλλαγή της πολιτικής κατάστασης και η ψήφιση αρχαιολογικών νόμων προώθησε τις ανασκαφές. Έτσι, έλληνες και ευρωπαίοι αρχαιολόγοι ανέλαβαν αρχαιολογικούς τόπους σε ολόκληρη την Κρήτη.8 Η Κρήτη ως το νεότερο μέλος του ελληνικού κράτους έπρεπε να επισημάνει το αρχαιοελληνικό παρελθόν της. Οι ανασκαφές στόχευαν στην τεκμηρίωση του ελληνικού στοιχείου της Κρήτης και τη νομιμοποίηση του αιτήματος των Κρητών για την ένωση με την Ελλάδα. Επίσης, τα αρχαία της Κρήτης θεωρήθηκαν μέρος του ευρωπαϊκού πολιτισμού, ενισχύοντας την ανάγκη ένταξής της στην Ευρωπαϊκή Δύση.9 Οι ανασκαφές της Δρήρου ξεκίνησαν τέσσερα χρόνια μετά την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Η Νεάπολη που γνώρισε την άνθηση στην ύστερη τουρκοκρατία, ανακαλύπτει τη σύνδεσή της με το αρχαίο παρελθόν. Η τοπική κοινωνία συνθέτει την ελληνική ταυτότητά της εντάσσοντας τη Δρήρο στην ιστορία της. Με την ανακάλυψη της Δρήρου, η ιστορία της Νεάπολης δεν ξεκινάει τον 14ο αιώνα αλλά επεκτείνεται στην αρχαιότητα. Ο τόπος μνήμης μετατρέπεται σε εργαλείο που διαμορφώνει την ιδιαίτερη ταυτότητα της πόλης μέσω αναπαραστάσεων που εξυπηρετούν τις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας.10
Το 2017 πραγματοποιήθηκε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λασιθίου και τη Γαλλική Σχολή Αθηνών εκδήλωση με τίτλο «Δρήρος – Νεάπολη 100 χρόνια κοινής ιστορίας» η οποία είχε ως στόχο να ενημερώσει τους Νεαπολίτες για την πορεία των ανασκαφών της Δρήρου. Από τον τίτλο της εκδήλωσης φαίνεται πως η Δρήρος και η Νεάπολη είναι ξεχωριστές πόλεις. Ωστόσο οι ομιλητές θεωρούν πως υπάρχει ένας ξεχωριστός δεσμός ανάμεσα στις δύο πόλεις μιλώντας για τη «νεαπολίτικη ιστορία της Δρήρου». Επιπλέον, η σχέση της Νεάπολης με τη Δρήρο ενισχύεται από το γεγονός ότι οι Νεαπολίτες προστάτευσαν τη Δρήρο από την αρχαιοκαπηλία στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας, ενισχύοντας την παράδοση της Νεάπολης ως πνευματικό κέντρο.11
Η ένταξη της αρχαίας πόλης στο αφήγημα της νέας δεν συμβαίνει αυτονόητα ή τυχαία. Αντίθετα, εξυπηρετεί συγκεκριμένους στόχους και ιδεολογίες.12 Η Δρήρος εντάσσεται στο ιστορικό αφήγημα της Νεάπολης αναδεικνύοντας το πνευματικό επίπεδο της πόλης και συνδέοντας τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό με τη σύγχρονη εποχή. Με αυτό τον τρόπο η Νεάπολη δεν αποτελεί μόνο μια πόλη που άκμασε την περίοδο της Τουρκοκρατίας αλλά μετατρέπεται σε συνεχιστή της αρχαία πόλης.
Κατ’ επέκταση, οι ανασκαφές της Δρήρου και η ένταξή της στην ιστορία της Νεάπολης είναι ένα μικρό, μόνο, παράδειγμα της πρακτικής ενός αναδυόμενου έθνους να οικοδομήσει την ταυτότητά του μέσα από τις αναπαραστάσεις και τις συσχετίσεις του αρχαίου παρελθόντος με το παρόν. Η Νεάπολη με άλλα λόγια εντάσσεται σε αυτό που υποστηρίζει ο Χαμηλάκης: «Η Ελλάδα είναι συγχρόνως μια υπαρκτή χώρα και ένας κοινός τόπος του δυτικού φαντασιακού, μια πραγματικότητα και ένας μύθος, μια γη που ανήκει σε ένα έθνος και μια αξίωση ολόκληρου του δυτικού κόσμου».13
Δημήτρης Παπαγιαννάκης
1 Πυτικάκη Μαρία, Το χρονικό της Νεάπολης, Πολιτιστική – λαογραφική εταιρεία Απάνω Μεραμπέλλου, Νεάπολη, 1980, σ. 3.
2 Βελονάκης Μ., «Εσωτερικά», Αθηνά, Αρ. 2231, 14.03.1855, σ. 2
3Μαυροειδής Εμμανουήλ, «Δρήρος», στο, Τσαγκαράκης Γεώργιος (επιμ.), Μεραμπελλιώτικα Ανεγυρίσματα, Δετοράκης, Ηράκλειο, 1993, σ. 202 – 203.
4Τραντάς Νίκος, «Δρήρος – Νεάπολη 100 χρόνια κοινής ιστορίας», Ανατολή Online, http://www.anatolh.com/2017/09/17/δρήρος-νεάπολη-100-χρόνια-κοινής-ιστορ/, Ημερ. Ανάρτ.17.09.2017, Ημερ. Προσβ. 20.11.20.
5Βασιλάκης Αντώνης, Οι 147 πόλεις της αρχαίας Κρήτης, Μύστις, Ηράκλειο, 2000, σ. 25.
6Κρασανάκης Αδαμάντιος, Ιστορία νομισμάτων και τα νομίσματα αρχαίων πόλεων Κρήτης, Η Αθηνά, Αθήνα 1985, σ. 132.
7Τραντάς Νίκος, ό.π.
8Ξανθουδίδης Στέφανος, Ο κρητικός πολιτισμός. Ήτοι τα εξαγόμενα των εν Κρήτηι ανασκαφών, Τυπογραφείον Σακελλαρίου, Αθήνα 1904, σ. 4 – 9.
9Στο ίδιο, σ. 1-3.
10Ανδρέου Αντρέας – Κασβίκης Κώστας, «Θεσσαλονίκη – Bitola: Δημόσιες εκδοχές της μακεδονικής ιστορίας σε δύο αγάλματα του βασιλιά Φιλίππου Β΄», στο, Ανδρέου Αντρέας, Κακουριώτης Σπύρος, Γιώργος Κόκκινος, Λεμονίδου Έλλη, Παπανδρέου Ζέτα, Πασχαλούδη Ελένη (επιμ.), Η δημόσια ιστορία στην Ελλάδα. Χρήσεις και καταχρήσεις της ιστορίας, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2015, σ. 133 – 134.
11Τραντάς Νίκος, ό.π.
12Παπαδημητρίου Νίκος, «Εισαγωγή», στο, Παπαδημητρίου Νίκος & Αναγνωστόπουλος Άρης (επιμ.), Το παρελθόν στο παρόν. Μνήμη, ιστορία και αρχαιότητα στη Σύγχρονη Ελλάδα, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 2017 σ. 95.
13Χαμηλάκης Γιάννης, Το έθνος και τα ερείπιά του. Αρχαιότητα, αρχαιολογία και εθνικό φαντασιακό στην Ελλάδα, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου,μτφρ. Νεκτάριος Καλαϊτζής, Αθήνα, σ. 84 – 88.
Ιστορία του Μεραμπέλου 