Η Μαντάμ Ορτάνς στον Άγιο Νικόλαο
Αναδημοσίευση από το βιβλίο του Ι. Σταμέλου Λασίθι. Οι άνθρωποι και ο τόπος, εκδ. Οσελότος 2014, κατόπιν αδειοδότησης του συγγραφέα.*
Η Ορτάνς έγινε βασικά γνωστή από τον Ζορμπά του Κακογιάννη. Το φιλμ (1964) ήταν βασισμένο στο βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» (1916). Στην Κρήτη όμως η Ορτάνς ήταν γνωστή από τα τέλη του 19ου αιώνα.
Η μεγάλη εξέγερση του 1896 στην Κρήτη κατά των Τούρκων, όπως είναι γνωστό, προκάλεσε τη στρατιωτική επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων που είχε ως αποτέλεσμα την αυτονομία της μεγαλονήσου και η οποία άνοιξε το δρόμο για την πολυπόθητη ένωση, το 1913, με την Ελλάδα.
Με την άφιξη, λοιπόν, των 10.000 περίπου στρατιωτών της πολυεθνικής δύναμης, για τις ανάγκες του στρατεύματος αφίχθησαν και κάμποσα «κορίτσια». Ορτάνς στα Γαλλικά σημαίνει ορτανσία και «νονός» της ήταν ο Γάλλος Ναύαρχος Ποττιέ, πολύ πριν έρθει η Ορτανσία για να βρει τον παλιό της γνώριμο Ποττιέ, πρόεδρο τώρα του συμβουλίου των ναυάρχων, στην Κρήτη.
Από τα Χανιά που εγκαταστάθηκε αρχικά, πήγε το 1905 στη Σητεία. Το μαγαζί όμως δεν έβγαινε εκεί και αποφάσισε, το 1908, και ήρθε στον Άγιο Νικόλαο. Εδώ η Ορτάνς άνοιξε καφωδείο στην προκυμαία της πόλης στην βορειοανατολική άκρη της. Οι δουλειές πήγαιναν καλά, σε σημείο που να χρειαστεί παράταση ωραρίου λειτουργίας. Πράγματι, χωρίς τις συνήθεις χρονοβόρες γραφειοκρατικές διαδικασίες που κάνουν τους επιχειρηματίες να διστάζουν να επενδύσουν στη χώρα μας, ο τότε νομάρχης Λασιθίου υπέγραψε πάραυτα απόφαση, με την οποία επιτρεπόταν στον ιδιοκτήτη του μαγαζιού «Νικόλαον Χανιωτάκην, καφεπώλην, κάτοικον Αγίου Νικολάου να έχη ανοικτόν το εντός της κωμοπόλεως Αγίου Νικολάου και κατά την ακτήν κείμενον καφενείον του μέχρι της 3ης μετά το μεσονύκτιον ώρας». Δουλειές με φούντες η Ορτανσία στον Άγιο.
Όμως η τάξις και η ηθική, οι οποίες εκπροσωπούντο στην πόλη από τον σταθμάρχη (αστυνομικό διοικητή της πόλης) επαγρυπνούσαν. Η ανωτέρω απόφαση του νομάρχη εξεδόθη παρανόμως, απεφάνθη ο σταθμάρχης, διότι στο καφωδείον σύχναζαν «γύναια αναιδέστατα, εψιμιθυωμένα και ασέμνως ενδεδυμένα (τα οποία) δια προκλητικών του σώματος κινήσεων παρασύρουν τον απλόν κόσμον εις τον βόρβορον της εξαχρείωσης». Η ιστορία έφθασε να δημιουργήσει διπλωματικό επεισόδιο μεταξύ της Ύπατης Αρμοστείας και της πρεσβείας της Ιταλίας. Ο σταθμάρχης τα έριχνε στον νομάρχη, σημειώνονται σε σχετικό έγγραφο προς τους ανωτέρους του: «Εις τα ανωτέρο άτοπα συντελεί κατά μεγάλο μέρος η διαγωγή του ενταύθα κ. Νομάρχου, όστις ως διαδίδεται ευρίσκεται εις αθέμιτους σχέσεις μετ’ αυτών δι’ ο και ενθαρρύνει αυτάς εις το να παραμείνουν ενταύθα και εξασκώσι κρυφά το επάγγελμα της πόρνης».
Προκλητικές του σώματος κινήσεις, αθέμιτες σχέσεις, το θέμα έλαβε διαστάσεις κωμικοτραγικές και συντάχθηκαν έγγραφα απείρου κάλους. Ενδεικτικά: «Λαμβάνω την τιμήν ν’ αναφέρω υμίν, εις συνέχεια της υπ’ αριθμόν 3459 ε. ε. αναφοράς μου, ότι αι ενταύθα διαμένουσαι Ιταλίδες αοιδοί, μετά του Νικολάου Χανιωτάκη και της συζύγου αυτού Ορτάνς Αδελίνα, Γαλλίδος, εξακολουθούν να διατηρώσι δήθεν καφενείον όπερ ουδέν άλλο είναι ή χαμαιτυπείον, κατόπιν δε των εν αυτώ διαπραττόμενων οργίων, έπαυσε λειτουργούν το ενταύθα χαμαιτυπείον των γυναικών απελθουσών. Εις σχετικάς δε παρατηρήσεις υπό της Χωροφυλακής εδήλωσαν ότι ως ξέναι υπήκοοι, ουδένα σεβασμόν ή ευπείθειαν εις τους εγχωρίους Νόμους οφείλουσι. Τούτο ένεκα και επειδή τοιαύται παρεκτροπαί εις κέντρα οία και το του Αγίου Νικολάου, γίνονται αισθηταί, ποιούσι δε την χειρίστην εντύπωσιν εις τους εντίμους κατοίκους, καθ’ ό προσβάλουσαι την δημόσιαν ηθικήν, δια ταύτα παρακαλώ υμάς, όπως ευαρεστούμενοι, ενεργήσετε τα δεόντα, όπου δει και ούτω διαταχθή το κλείσιμον του εν λόγω καφενείου ει δυνατόν δε και η απέλασις των εν λόγω γυναικών».
Όλα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα την κάμψη της πελατείας σε σημείο που να φθάσει το «μαγαζί» να βάλει λουκέτο. Η Ορτανσία μετά του συζύγου της Ν. Χανιωτάκη πήραν το δρόμο της Ιεράπετρας- με καΐκι, όπως λένε τα σχετικά ντοκουμέντα- προς αναζήτηση καλύτερης τύχης, «Στην Ιεράπετρα νοικίασαν ένα μαγαζί στη Μεσοκαστελιά, απέναντι από μια αρχινισμένη εκκλησιά…», σημειώνει ο Μαμάκης (2009).
Η ίδια η Ορτάνς έγραψε σε μια φίλη της για την Ιεράπετρα: «Είναι ένα φανταστικό μέρος, ανάμεσα ακριβώς από Ευρώπη και Αφρική. Δεν έχει την αφόρητη ζέστη της Αφρικής αλλά και δεν ξέρει τι θα πει κρύο. Ποτέ δεν έχει χιονίσει, παλτό δε «φοράει σχεδόν κανένας, σπάνια στα σπίτια ανάβουν μαγκάλια. Ο Νικόλας σηκώνεται πρώτος από τα χαράματα, μπαίνει στη βάρκα του και ανοίγεται στο πέλαγος για ψάρεμα… Τώρα πια είμαι σίγουρη για την αγάπη του… Τώρα πια κάνω για πρώτη φορά κάτι στη ζωή μου που μου δίνει ξεχωριστή χαρά: ασχολούμαι με το νοικοκυριό».
Η Ορτανσία όμως έκανε δυο λάθη ταυτόχρονα, παραβιάζοντας ισάριθμους θεμελιώδεις κανόνες στο θέμα διατήρησης μιας σχέσης: ήταν σίγουρη για τον έρωτα του συζύγου της και την «εύρισκε» με την ποδιά της κουζίνας. Οι τίτλοι του τέλους άρχισαν να εμφανίζονται. Η αυλαία του έρωτά τους έδειχνε να πέφτει. Η εμπειρότατη μαντάμ δεν το κατάλαβε. Τα τηγάνια, οι κατσαρόλες, η σφουγγαρίστρα και η σιγουριά είχαν μηδενίσει την έλξη του Νικόλα γι’ αυτήν. Τον Νικόλα τον απασχολούσε το θέμα, και μια ωραία πρωία, σαν έτοιμος από καιρό, πήρε την απόφαση και τα λεφτά της μαντάμ και μην τον είδατε. Για τη μαντάμ, ακόμα και στην ηλικία της, δεν άρμοζε να τρέχει πίσω από έναν άντρα. Δεν τον αναζήτησε και μόνη πλέον, με τον τίτλο του άμισθου υποπρόξενου της Γαλλίας, προσπάθησε να κάνει μια νέα αρχή. Άνοιξε εστιατόριο στην Ιεράπετρα και παλιά της τέχνη κόσκινο… Η μαντάμ άμα γεράσει το ρίχνει… στις φιλανθρωπίες, λέει ο θυμόσοφος λαός μας. Η Ορτανσία, κατά πώς διαδίδεται, τον επιβεβαίωσε. Πέθανε στην Ιεράπετρα, το 1938.
Η Ορτάνς, όπως με τον ανδρικό πληθυσμό, έχει κάνει σουξέ και στην τέχνη. Το 1984, οι Β. Μακρίδης και Ν. Καμπάνης ανέβασαν στο Αθηναϊκό Κηποθέατρο τη θεατρική παράσταση «Μαντάμ Ορτάνς», βασισμένη στη ζωή και τη δράση της.
Η πρώτη επιλογή του Κακογιάννη, για το ρόλο της Ορτάνς στην ταινία του «Ζορμπάς», ήταν η Σιμόν Σινιορέ. Τελικά επέλεξε τη Ρωσίδα Λίλα Κεντρόβα, η οποία κατά τον σκηνοθέτη είχε μια ζωώδη ποιότητα και μυριζόταν όλα τα στοιχεία που χρειαζόταν ο ρόλος. Ο Κακογιάννης δικαιώθηκε για την επιλογή του και η Κεντρόβα τιμήθηκε με Όσκαρ.
Το βιβλίο και η ταινία είναι επικεντρωμένα στην ανάλυση του γοητευτικού κεντρικού χαρακτήρα. Στο φιλμ ο χαρακτήρας αυτός σημαδεύτηκε ανεξίτηλα από τον Αντονι Κουήν. Εξαιτίας της μουσικής του και το Θεοδωράκη και του «χορού του Ζορμπά», η ταινία και το βιβλίο συχνά εξετάζονται υπό το τουριστικό πρίσμα. Δηλαδή, εντός ενός πλαισίου τουριστικής εμπορευματοποίησης και γραφικότητας, που μάλλον δεν είχαν υποπτευθεί οι δημιουργοί του. Οι παραμελημένοι στο βιβλίο γυναικείοι χαρακτήρες αναδείχθηκαν στην κινηματογραφική μεταφορά, χάρη στις ερμηνείες της Κεντρόβα και της Ειρήνης Παπά, ως χήρας.
*Το παρόν κείμενο έχει μεταφερθεί αυτολεξεί από το προαναφερθέν βιβλίο. Το βιβλίο του Σταμέλου σκιαγραφεί 153 προσωπικότητες που έζησαν στο νομό Λασιθίου. Πρόκειται για μικρά βιογραφικά πορτραίτα, αφορμές, στιγμιότυπα και συνεντεύξεις που έχουν στόχο να παρουσιάσουν βιογραφικά στοιχεία των προσώπων. Παράλληλα, μέσα από τις περιγραφές αναδεικνύονται άγνωστες πτυχές της ιστορίας και της κοινωνίας της περιοχής από τα μινωικά χρόνια μέχρι τη νεότερη και σύγχρονη ιστορία του νομού.
Ιστορία του Μεραμπέλου 