Η Μάχη του Λασιθίου στη μεγάλη Κρητική Επανάσταση του 1866-1869
Αν και το οροπέδιο Λασιθίου δεν ανήκει στο Μεραμπέλο, η μεγάλη Κρητική Επανάσταση του 1866-1869 επηρέασε ολόκληρη την Κρήτη ποικιλοτρόπως. Το ίδιο συνέβη και με το Μεραμπέλο. Μέσα από το άρθρο του Γ. Παναγιωτάκη που φιλοξενείται στην εξαιρετική ιστοσελίδα nostimonimar-online.com, ξεδιπλώνονται τα σημαντικά γεγονότα που εκτυλίχθηκαν στο Λασίθι κατά την Κρητική Επανάσταση.
Η μακρόχρονη και κυματώδης διαδρομή της κρητικής ιστορίας, σημαδεύεται πολλές φορές από περιόδους που ακτινοβολούν και τη φωτίζουν ολόπλευρα.
Μια τέτοια περίοδος που καλύπτει το χρονικό διάστημα 1866-69 είναι η μεγάλη Κρητική Επανάσταση αυτών των ετών. Είναι μια περίοδος αναταραχής και εν δράσει πτυχής του όλου Ανατολικού ζητήματος. Όλες οι επαναστατικές εξεγέρσεις της Κρήτης κατά του τουρκικού δεσποτισμού και της ασύνορης αυθαιρεσίας, στηρίζονταν πάντα σε δικαιολογημένες αιτίες και σαφείς αφορμές. Ειδικότερα η επανάσταση 1866-69 είχε εθνικό χαρακτήρα, αφού στη συνείδηση των κρητικών, αποτελούσε συνέχεια της επανάστασης του 1821. Το νέο ξεσήκωμα είχε σκοπό την εθνική αποκατάσταση, την αποτίναξη του ξενικού ζυγού και την απελευθέρωση από την μακρόχρονη οικονομική και κοινωνική καταπίεση. Οι ιστορικές πλάτες του Αρκαδίου και του Οροπεδίου Λασιθίου, σήκωσαν ουσιαστικά το βάρος της νέας επανάστασης. Η ιστορική έκρηξη του Αρκαδίου και τα ερείπια που άφησε, δεν μπόρεσαν να θάψουν τον πόθο της λευτεριάς του κρητικού λαού, ούτε να συγκρατήσουν το αγωνιστικό του πάθος. Οι προαιώνιες ηθικές αξίες που με το ανέσπερο φως τους φωτίζουν το δρόμο της τιμής, του χρέους και της εθνικής αξιοπρέπειας, μπήκαν και πάλι μπροστά. Ο χώρος δράσης τους τώρα, το γραφικό οροπέδιο Λασιθίου, τα Σφακιά της Ανατολικής Κρήτης, όπως αποκαλούσαν τότε το Λασίθι.
Οι Λασιθιώτες με τη βοήθεια και άλλων πολεμιστών από το σκλαβωμένο κρητικό ή τον ελεύθερο ελληνικό χώρο, στύλωσαν τα κορμιά τους για ν’ αποκρούσουν την καταστροφική μανία και τη φονική λαιμαργία του εξωμότη Ομέρ Πασά.
Γιγαντομαχία χαρακτηρίστηκε η μάχη του Λασιθίου, το γ΄ δεκαήμερο του Μάη του 1867. Ο κάμπος και τα χωριά που βρίσκονται αραδιασμένα στ’ ακρόνυχα των βουνών, υπήρξαν οι χώροι των άνισων αναμετρήσεων μεταξύ του χριστιανικού στοιχείου και των αλλόθρησκων κατακτητών. Οι ένοπλοι κρήτες πολεμιστές υπολογίζονταν σε 2-3.000 περίπου. Για την αντίπαλη δύναμη ας επικαλεστούμε την έκθεση – αναφορά του Υποπρόξενου της Ελλάδας στο Ηράκλειο Ιωάννου Μπαρουξάκη, προς τον Πρωθυπουργό Χαρίλαο Τρικούπη. Σύμφωνα λοιπόν με την έκθεση αυτή η τουρκική δύναμη απαρτιζόταν από είκοσι και παραπάνω χιλιάδες άνδρες, που υποστηρίζονταν από οκτώ πυροβόλα, τρεις χιλιάδες ιππείς και χιλιάδες φορτηγά ζώα που μετέφεραν το υλικό του πολέμου.
Και δεν ήταν μόνο δυσανάλογη η αριθμητική υπεροχή, μεταξύ των αντιμαχόμενων μερών. Η ίδια σημαντική διαφορά υπήρχε και στον οπλισμό. Οι επαναστάτες διέθεταν παλιό οπλισμό με αμφίβολη αποτελεσματικότητα και ελάχιστα πολεμοφόδια. Οι Τούρκοι αντίθετα διέθεταν άριστα εξοπλισμένο και οργανωμένο στρατό, με εξασφαλισμένο τον ανεφοδιασμό και την τροφοδοσία.
Παρ’ όλη την ασύγκριτη αυτή υπεροχή, το ηθικό των επαναστατών ήταν ακμαίο, ο ενθουσιασμός τους ακράτητος, η ψυχή τους φλογισμένη και ο πόθος για τη λευτεριά άκαμπτος και ασίγαστος. Το γενικό πρόσταγμα το είχε ο Κροάτης αρχιστράτηγος Ομέρ Πασάς. Το τελικό σχέδιο κατάληψης του Λασιθίου οργανώθηκε από τον ίδιο και τους στρατηγούς του Ρεσίτ Πασά, Αλή Σαρχός και τον Λασιθιώτη Φερίκ Ισμαήλ Πασά που ήταν επικεφαλής των αιγυπτιακών δυνάμεων. Παρά τις αντιρρήσεις και τους φόβους των στρατηγών για την επιτυχία της επιχείρησης, ο Ομέρ «Σέρνει φωνή στ’ ασκέρι, απόψε να περάσουμε στου Λασιθιού τα μέρη». Αρχηγοί της επανάστασης του Λασιθιού ήταν οι αρχηγοί των ανατολικών επαρχιών Μιχαήλ Κόρακας από την Πόμπια και ο Κων/νος Σφακιανάκης από το Βραχάσι.
Αλλά ας παρακολουθήσουμε τη ροή και τη γενικότερη εξέλιξη των γεγονότων.
Στις 20 του Μάη ο Ομέρ άρχισε αναγνωριστικές διερευνήσεις στα διάφορα μέτωπα του Οροπεδίου, που είχαν κι ένα παραπλανητικό χαρακτήρα. Οι επαναστάτες οργάνωσαν την άμυνά τους και δημιούργησαν τους απαραίτητους σχηματισμούς στις γνωστές προσβάσεις, γιατί περίμεναν τον εχθρό ή από το Κράσι ή από της Καράς το πηγάδι ή από του Τσούλη το μνήμα ή από το Σελί της Αμπέλου. Ο Ομέρ όμως με 15.000 στρατό, ακολουθώντας τη Γερακιανή λαγκάδα κατόρθωσε να εισβάλει με το ιππικό του από τη λαγκάδα της Πλάτης κι’ έπειτα με το κύριο σώμα του στρατού του στο Οροπέδιο του Λασιθιού.
Υπήρχε βέβαια μια φρουρά από 100 άνδρες στη θέση Μαθιά, αλλά εύκολα εκτοπίστηκε από τον πολυάριθμο στρατό του Ομέρ. Ένα άλλο τμήμα επίσης του Τουρκικού στρατού με τον Ρεσίτ Πασά ανέβαινε από της Καράς το πηγάδι. Έτσι μ’ ένα παραπλανητικό κυκλωτικό στρατηγικό σχέδιο, κατόρθωσε ο Ομέρ να πατήσει το Λασίθι στις 21 του Μάη. Αμέσως οι επαναστάτες ανασυντάχτηκαν και κατάλαβαν την πόδε ρίζα, από τον Πινακιανό μέχρι την Κρουσταλλένια και οι Τούρκοι την πέρα ρίζα, από το Καμινάκι μέχρι την Πλάτη και προχωρούσαν στον κάμπο με το ιππικό τους.
Οι αρχηγοί Κόρακας και Σφακιανάκης με πολλούς οπλαρχηγούς ξεχύθηκαν στον κάμπο για να αναχαιτίσουν την πορεία του τουρκικού ιππικού. Εδώ αρχίζει η πρώτη αναμέτρηση στήθος με στήθος, ή μάλλον η πρώτη απαράμιλλη γιγαντομαχία. Βροντή θανάτου ακούεται, γίνεται χαλασμός κόσμου και η γη τρέμει σύγκορμη. Μετά από μια τιτανική και φονική σύγκρουση κατόρθωσαν οι επαναστάτες να τρέψουν σε άτακτη φυγή τον εχθρό και να τον καθηλώσουν απωθώντας τον στη θέση Αφέντης. Η μάχη κράτησε από τις 5 το πρωί μέχρι τις 10 το βράδυ, οι επαναστάτες μ’ όλες τις ελλείψεις τους σε όπλα, πυροβολικό και αριθμό ανδρών, αναδείχτηκαν νικητές. Οι σκοτωμένοι και πληγωμένοι Τούρκοι έφτασαν τους 700 και από τους επαναστάτες σκοτώθηκαν ή πληγώθηκαν 40. Μεταξύ των νεκρών ήταν και ο Δ. Πετροπουλάκης.
Η μάχη αυτή της 21ης του Μάη στάθηκε μια από τις πιο σκληρές και αξιομνημόνευτες μάχες της επανάστασης του 1866 – 69 γιατί για πρώτη φορά οι επαναστάτες μάχονταν σε μια πεδιάδα και έκαναν πόλεμο εκ του συστάδην. Ο Κωνσταντίνος Σφακιανάκης μνημονεύει στην έκθεσή του ότι, «όπως ο Κόρακας και πάντες ωμολόγησαν, είναι η σημαντικωτέρα και ενδοξοτέρα μετά το Αρκάδι μάχη. Πάντες εν τη μάχη ταύτη επολέμησαν μετά της αυτής γενναιότητος και ενθουσιασμού».
Αν οι επαναστάτες εξασφάλιζαν τροφή και πολεμοφόδια ή ερχόταν μικρή έστω ενίσχυση απ’ αλλού, η τουρκική καταστροφή θα μπορούσε να πάρει τις διαστάσεις της καταστροφής της πολυάριθμης στρατιάς του Δράμαλη στα Δερβενάκια.
Οι επαναστάτες όμως εξαντλημένοι από την κούραση και την πείνα και χωρίς πολεμοφόδια, όπως συνέβαινε έπειτα από κάθε μάχη της Κρητικής επανάστασης, κατευθύνθηκαν προς την Κρουσταλλένια για να εξοικονομήσουν κάτι και να ικανοποιήσουν λίγο την πείνα τους. Για το τι έτρωγαν οι επαναστάτες ας δανειστούμε πάλι ένα στίχο του Ι. Κωνσταντινίδη σκωπτικό κάπως αυτή τη φορά, αλλά πολύ αντιπροσωπευτικό :
Δός μου κι’ εμένα αδελφοχτέ το εμισό χαρούπι,
κι’ ως βρούμε να περάσομε και την ημέρα τούτη.
Σημειώνομε ότι στο μοναστήρι της Κρουσταλλένιας το πνευματικό και ιστορικό κέντρο του Λασιθίου, βρισκόταν η επιτροπή του αγώνα, μέρος της αποθήκης των πολεμοφοδίων και το εργοστάσιο των πυριτιδοβολών (φυσιγγίων). Το εργοστάσιο αυτό ήταν ένα πρόχειρο χυτήριο μολυβιών που κατάντησε άχρηστο, γιατί τα τουφέκια που μεταχειρίζονταν οι επαναστάτες, ήσαν διαφόρων διαμετρημάτων.
Στις 23 του Μάη ήρθαν πάλι σε σύγκρουση οι αντίπαλες δυνάμεις, σε μια ιδιαίτερη σκληρή και πεισματώδικη μάχη. Η φονική αυτή σύγκρουση γενικεύτηκε και κάλυψε το τμήμα από το Καμινάκη μέχρι τον Πινακιανό.
Παρά τις πολυαριθμότερες δυνάμεις του εχθρού, τις εφόδους του πεζικού, τον αδιάκοπο κανονιοβολισμό, και τις σφαίρες του εχθρού που πέφτανε σαν πυκνό χαλάζι, οι επαναστάτες πολέμησαν γενναία, δεν μετατοπίστηκαν από τις θέσεις που κρατούσαν και οι απώλειες που προξένησαν στον εχθρό, ξεπέρασαν τους 400 νεκρούς και πληγωμένους.
Στις 29 του Μάη μετά από μια δίωρη λυσσώδη μάχη οι επαναστάτες που βρίσκονταν στο τμήμα από Μαρμακέττω μέχρι Τζερμιάδω έτρεψαν τον εχθρό σε άτακτη φυγή. Ο τρόμος του εχθρού ήταν τόσο μεγάλος που έτρεχαν «δρομαίως» σαν να καταδιώκονταν από λεγεώνες φοβερών δαιμόνων μας λέει ο Σφακιανάκης. Οι απώλειες του εχθρού ήσαν επίσης μεγάλες.
Όμως ο εχθρός την ίδια μέρα έκαψε το μοναστήρι της Κρουσταλλένιας. Έτσι καταστράφηκε και αυτό το ακατάλληλο εργοστάσιο των φυσιγγίων με αρνητικές επιπτώσεις στην πορεία του αγώνα.
Αφού έκαψαν και τα υπόλοιπα χωριά του Λασιθίου οι Τούρκοι, οι επαναστάτες έδωκαν τις τελευταίες τους μάχες στο βόρειο τμήμα του Λασιθίου και κατάφυγαν στο Καθαρό την Αλόιδα και τη Σελένα, για να αποφύγουν τον εχθρικό κλοιό που συνεχώς γινόταν πιο ασφυκτικός. Εκεί θα μπορούσαν να εφαρμόσουν τους γνωστούς κανόνες του κλεφτοπόλεμου χύνοντας το τίμιο αίμα τους σε αγώνες με περισσότερες ελπίδες και μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα.
Το Λασίθι, στο γ΄ δεκαήμερο του Μάη του 1867 δοκιμάστηκε με τον πιο τραγικό και απάνθρωπο τρόπο. Ιταλός αξιωματικός που βρισκόταν στην υπηρεσία των Αιγυπτιακών στρατευμάτων, αφού πλέκει εγκώμιο στους επαναστάτες, αναφέρει ότι οι Τούρκοι που εισέβαλαν στα χωριά του Λασιθίου, διέπραξαν ανήκουστα τερατουργήματα, που η καρδιά του ανθρώπου σπαράζει να ακούει τις σφαγές, τους βιασμούς και τις ατιμώσεις.
Αλλάς ας δανειστούμε σ’ αυτό το σημείο μερικά αξιόλογα στοιχεία από την έκθεση ωμοτήτων, ένα πραγματικό μαρτυρολόγιο που συντάχτηκε με τη φροντίδα της Ιεράς Μητρόπολης Κρήτης στο Λασίθι στις 27 Αυγούστου 1867. Το πρωτότυπό της βρέθηκε στο αρχείο του φιλίστορα αοίδιμου Μητροπολίτη Κρήτης Τιμόθεου Βενέρη. Σύμφωνα λοιπόν με την έκθεση αυτή, ο αιμάτινος φόρος που πλήρωσαν τα χωριά του Λασιθίου, ήταν ο ακόλουθος :
• Χωριό Κ. Μετόχι: Το χωριό πυρπολήθηκε και η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου μετασχηματίστηκε σε αναγκαίο. Ο Ζαχαρίας Καλίκης σφάχτηκε και ο Λαμπρής Παπαδούλης κάηκε μέσα στο σπίτι του.
•Χωριό Γεροντομουρί: Καμιά οικία δεν έμεινε απυρπόλητη. Οι Τούρκοι έσπασαν τις ιερές εικόνες και έκαμαν πασσάλους για να δένουν τα άλογά τους. Ο Κωνσταντίνος Ορφανός σφάχτηκε άγρια, αφού είδε τη θυγατέρα του Ελένη να ατιμάζεται μπροστά στα μάτια του. Ο Γεώργιος Μαθιουδάκης σφάχτηκε και το σώμα του ρίχτηκε στη φωτιά.
•Χωριό Πλάτη: Όλα τα σπίτια παραδόθηκαν στη φωτιά. Αφού άνοιξαν τους τάφους που βρίσκονταν γύρω από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, έβγαλαν έξω από τον τάφο το πτώμα ενός ιερέα που είχε πεθάνει πριν λίγες μέρες και το ανασκολόπισαν. Κατάσφαξαν τον Γεώργιο Πορτάλιο. Της Αικατερίνης Λουχούνενας και της Ελένης Ντεζογιοπούλας σκίσανε τα στήθη και την κοιλιά. Σκότωσαν ακόμη την παράλυτη Βασιλική Πετρογοπούλα.
• Χωριό Ψυχρό: Το χωριό κάηκε εξ ολοκλήρου. Έσφαξαν τη Ζαμπία Μαρκοπούλου και την έριξαν στη φωτιά. Σφάχτηκε επίσης η φρενοβλαβής Μαρία Χουζουροπούλα και το πτώμα της βρέθηκε ολόγυμνο. Την τυφλή Δέσποινα Κουγιάρενα έκαψαν ζωντανή.
• Χωριό Μαγουλά: Κι’ αυτό πυρπολήθηκε. Θανατώθηκε στο σπίτι του ο τυφλός Γεώργιος Παπαδάκης. Η άλαλη Ευφροσύνη Παπαδάκη βρέθηκε σφαγμένη και γυμνή. Η Δέσποινα Ζερβοπούλα ρίχτηκε ζωντανή και κάηκε στη φωτιά του σπιτιού της. Ο τυφλός Κων/νος Δραμυτινός σφάχτηκε και ο Μιχαήλ Καλίκης τουφεκίστηκε.
• Χωριό Καμινάκι: Αφού γύμνωσαν τον παράλυτο Κωνσταντίνο Στρατάκη και τη γυναίκα του, τους έδεσαν μαζί με σκοινί και τους περιτύλιξαν με ασκί λαδιού τους έδωκαν φωτιά και οι δυστυχισμένοι κάηκαν ζωντανοί. Να οι πραγματικοί Νέρωνες του Δέκατου ένατου αιώνα. Στο Λιμνάκαρο συλλάβανε την Πελαγία Γουνάλη που αφού την ατίμασαν αισχρά, την έριξαν σε παρακείμενο γκρεμό. Έσφαξαν ακόμη την τυφλή Μαρία Μάρκενα. Το χωριό επίσης παραδόθηκε στη φωτιά.
• Χωριό Αβρακόντε: Κατάσφαξαν τους Γεώργιο Μπελιμπασάκη και Ζαχαρία Μαθιουδάκη. Τον Μιχαήλ Καλίκη και τη γυναίκα του συλλάβανε στο Λιμνάκαρο και τους έκαψαν σε σπήλαιο με εικόνες αγίων. Στην ίδια θέση συλλάβανε και την Πελαγία Πεντάρενα που αφού την ατίμασαν τη σκότωσαν. Στο χωριό αυτό σκότωσαν χοίρους, που αφού τους έντυσαν με φελώνια και πετραχήλια, έβαλαν δίπλα τους το άγιο ποτήριο και το ιερό Ευαγγέλιο. Βεβήλωσαν δηλαδή με τον πιο αισχρό τρόπο, τα ιερά σύμβολα της θρησκείας μας. Και το χωριό αυτό πυρπολήθηκε επίσης.
• Χωριό Άγιος Γεώργιος και Κουδουμαλιά: Οι Τούρκοι έπεσαν σαν τίγρεις στα αδύνατα πλάσματα. Σκότωσαν τον Αντώνιον Ταμιώλη τυφλό και τον Γεώργιο Ροδίτη αφού ατίμασαν πρώτα την θυγατέρα του μπροστά του, που από τότε περιφέρεται τρελή. Έσφαξαν το Γεώργιο Μπελιβάνη. Ζωντανή μέσα στο σπίτι της, στο σπίτι δηλαδή που έχει μετατραπεί σήμερα σε Λαογραφικό Μουσείο, έκαψαν την τυφλή Ελένη Κασάπενα. Το σπίτι επίσης αυτό κάηκε κατά ένα μέρος και φαίνεται ακόμα σήμερα η αντικατάσταση των δοκαριών που έγινε τότε. Έσφαξαν το Γεώργιο Γωνιωτάκη τυφλό και κουτσό, το Γεώργιο Στιβακτάκη και τον Ιωάννη Τσουκάκη. Σκότωσαν το τριών ετών παιδί του Ζαχαρία Διασάκη και την πεντάχρονη κόρη του Εμμανουήλ Ταμιώλη, που λίγο πριν είχε σκοτωθεί κι αυτός στη μάχη. Βρέθηκαν ακόμα σφαγμένοι το βρέφος του Εμμανουήλ Μπελιμπασάκη και ο πολύ γέρος Εμμανουήλ Παπαδάκης. Το χωριό επίσης πυρπολήθηκε.
• Χωριό Άγιος Κωνσταντίνος: Σφάχτηκαν ο παπά Ιωάννης Σακελάρης, ο Αντώνιος Σακελάρης, ο Κωνσταντίνος Μύτης, ο Γεώργιος Βλάσσης και ο Ιωάννης Λοντής. Το χωριό καθώς και η μονή Κρουσταλλένιας πυρπολήθηκαν.
• Χωριό Μέσα Λασίθι: Ο Μιχαήλ Βενέρης και η Παπαμιχελίνα σφάχτηκαν με άγριο τρόπο. Το χωριό κάηκε.
•Χωριό Μαρμακέτω, Φαρσάρω και Τζερμιάδω: Οι γέροντες τυφλοί Γεώργιος Χαρκιαδάκης, Ματθαίος Δημητρόπουλος, Εμμανουήλ Θεοδωράκης και Εμμανουήλ Γιαπιτζής, φονεύτηκαν κατά τρόπο απάνθρωπο. Έσφαξαν τη γριά Καλή Χαρκιάδενα και έκαψαν ζωντανή μέσα στο σπίτι της την Παπαδιά Παπαγιαννιού. Επίσης έσφαξαν την τυφλή θυγατέρα του Γεωργίου Παπακωνσταντίνου. Έσφαξαν τέλος το ηλικίας πέντε ετών παιδί του Κων/νου Τσαμπάντουρα. Τα χωριά πυρπολήθηκαν και καταδαφίστηκαν.
• Χωριό Λαγού, Πινακιανό: Τα χωριά κάηκαν και κατεδαφίστηκαν. Έσφαξαν το Γεώργιο Τσιλεγκίρη και την Αικατερίνη Γιασάδενα.
Τα χωριά από το Κάτω Μετόχι μέχρι το Καμινάκι κάηκαν την 21 του Μάη. Τα χωριά από τον Αβρακόντε μέχρι τη Μονή Κρουσταλλένια κάηκαν στις 29 του Μάη και τα υπόλοιπα χωριά κάηκαν στις 30 του Μάη. Την ίδια μέρα πυρπολήθηκε και αποτεφρώθηκε και η καινουριοχτισμένη τότε ιερά μονή Βιδιανής.
Αλλά η άγρια Τουρκική καταιγίδα ξέσπασε ακόμα και στα δέντρα. Κόπηκαν 5.515 οπωροφόρα δέντρα, όλα δηλαδή που υπήρχαν στο Λασίθι και τα σπαρτά καταπατήθηκαν και καταφαγώθηκαν από το ιππικό τους.
Τη θλιβερή αυτή εικόνα του Λασιθίου και την τραγική κατάσταση που επικρατούσε, μας την αποδίδει πάλι θαυμάσια ο ποιητής Κωνσταντινίδης.
Όπου στραφείς ένα κορμί νεκρό θε ν’ απαντήσεις
χωριό δε βρίσκεις να σταθής, δεντρό για ν’ ακουμπίσεις.
Τα χόρτα εμαράθηκαν κι’ όλα τα δέντρ’ ακόμα
και μαύροι βγαίνουν στεναγμοί από της γης το χώμα.
Έκαμε τόση ρημαγή απ’ όπου κι’ αν περνούσε,
που σκύλος να ‘ταν άνθρωπος, πάλι θα τα πονούσε.
Έτσι η θηριωδία του Ομέρ Πασά στάθηκε πιο μεγάλη και πιο άγρια από τη θηριωδία του Χασάν Πασά που στις 25 του Γενάρη του 1823 βύθισε κι’ αυτός βαθιά το φονικό του μαχαίρι στη Λασιθιώτικη σάρκα και σχημάτισε σε αλώνι του χωριού Άγιος Κωνσταντίνος τεράστια πυραμίδα από ανθρώπινα κεφάλια κι έσπειρε κι αυτός την καταστροφή και τον θάνατο. Για τα γεγονότα αυτά οι επίσημοι ιστορικοί μας δε βρήκαν να γράψουν ούτε λέξη.
Το ολοκαύτωμα του Αρκαδιού και του Λασιθιού, φώτισαν με τη λάμψη τους τα σκοτάδια της εποχής. Ο απόηχός τους έκρουσε την πόρτα της συνείδησης του φιλελεύθερου κόσμου της Ευρώπης, κι έτσι άρχισε σιγά – σιγά να μετατρέπεται η αδιαφορία σε ενδιαφέρον, η ουδετερότητα σε δράση και η αντίδραση σε απλή έστω υποστήριξη.
Εκατό σαράντα χρόνια ύστερα από την ασύγκριτη αυτή θυσία, ευλαβική η μνήμη μας στρέφεται στους μαχητές της μεγάλης αυτής επανάστασης και τους υπέροχους και γενναίους αρχηγούς τους.
Τα πολεμικά αυτά γεγονότα οι επίσημοι ιστορικοί του Έθνους μας τα καταδίκασαν σε αφασία και τα υποβάθμισαν στο επίπεδο του ιστορικού αναλφαβητισμού. Ξέχασαν έτσι, ότι το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου και η γιγαντομαχία του Λασιθίου, αποτέλεσαν δύο ισοϋψείς ιστορικές εκρήξεις, που ο απόηχός τους είχε ευνοϊκές επιπτώσεις στη συνείδηση των ελεύθερων λαών της Ευρώπης, αποσπώντας την απαραίτητη για μας συμπάθειά τους.
Πέρασαν χρόνια και η δημοτική αρχή(2007) με την ευαισθησία που διαθέτει, σταθμίζοντας τη σημαντικότητα της 10ήμερης Μάχης του Λασιθίου ως κορυφαίας έκφρασης των κρητικών επαναστάσεων, προχώρησε στις απαραίτητες διαδικασίες για την ανάδειξη και ανάταξη της ξεχασμένης αυτής Μάχης στη θέση που της ανήκει. Η πρωτοβουλία αυτή που τιμά ολόκληρο το Οροπέδιο, τελεσφόρησε και με το πρόσφατο από τις 23 Απριλίου 2007 Προεδρικό Διάταγμα, καθιερώθηκε ως δημόσια εορτή τοπικής σημασίας για το νομό Λασιθίου, η τελευταία Κυριακή του Μάη σε ανάμνηση της Μάχης του Λασιθίου (20-30 Μαΐου 1867).
Επανορθώνεται έτσι μια ιστορική παράλειψη και γεφυρώνεται ένα ανοιχτό χάσμα.
Εκπληρώνεται ακόμη με την πρωτοπόρα ενέργεια του Δήμου μας, το μεγάλο χρέος στη μνήμη των αθάνατων νεκρών που έπεσαν στη θρυλική αυτή γιγαντομαχία.
Με τη δημιουργία τέλος του προγραμματισμένου πάρκου Ελευθερίας σε χώρο της Ιεράς Μονής Κρουσταλλένιας, αφιερωμένου στους νεκρούς και τα θύματα της επανάστασης αυτής, τιμούμε την προσφορά τους και υποκλινόμαστε στην ιερή μνήμη τους.
Αθάνατοι νεκροί. Ασφαλώς ο αιώνιος ύπνος σας ταράχθηκε, όταν 74 χρόνια αργότερα, οι απόγονοί σας τους οποίους σεις διδάξατε με το παράδειγμά σας, πολεμούσαν ένα άλλο εχθρό που κατέβαινε κοπαδιαστά, παραβιάζοντας αυτή τη φορά τις πύλες του κρητικού ουρανού. Ήταν οι ουρανόπεμπτοι γερμανοί φτερωτοί επιδρομείς. Γιατί σαν τούτες τις μέρες στο γ΄ δεκαήμερο και πάλι του Μάη το 1941 μια άλλη κοσμοϊστορική μάχη καταχωρίστηκε στις σελίδες της παγκόσμιας ιστορίας ως Μάχη της Κρήτης. Μπορείτε λοιπόν «να γείρετε το πλευρό σας και να κοιμάστε χωρίς παράπονο, ξέροντας πως δεν πήγε το αίμα σας του κάκου», καθώς λέει ο Γιάννης Ρίτσος.
Ιστορία του Μεραμπέλου 