Οι αρχαίες πόλεις του νομού Λασιθίου
*Τα ονόματα με αστερίσκο αναφέρονται στις σύγχρονες πόλεις / χωριά όπου διεξάγονται ανασκαφές και όχι στα αρχαία ονόματα.
Η τοποθεσία ορισμένων πόλεων απλώς εικάζεται καθώς βασίζεται σε καταγεγραμμένες μαρτυρίες και όχι αρχαιολογικές ενδείξεις. Στο χάρτη καταγράφονται μόνο αρχαίες πόλεις / οικισμοί και όχι ιεροί τόποι όπως το Σπήλαιο Δικταίου Άνδρου στο Οροπέδιο Λασιθίου. Πολλές πόλεις, ιερά που ανασκάπτονται σήμερα δεν έχουν προστεθεί στο χάρτη.
Αναλυτικά για τις πόλεις:
Άηρος: Η τοποθεσία παραμένει άγνωστη.
Άμπελος: Ερείπιά της βρέθηκαν στη θέση ξερόκαμπος της επαρχίας Σητείας, κοντά στον μικρό ναό του Αγ. Νικολάου απέναντι από τις νησίδες Καβάλλοι. Η Άμπελος κατοικήθηκε από τη ρωμαϊκή μέχρι την ελληνορωμαϊκή περίοδο. Στο χώρο βρέθηκαν και ταφικές επιγραφές. Το ίδιο όνομα φέρει και το κοντινό ακρωτήριο, όπως αναφέρει ο Πλίνιος (Πτολ. 3.17.4) Άμπελος άκρα. Εκεί κοντά είναι μια πηγή μεταλλικού νερού με θεραπευτικές ιδιότητες και σ΄αυτή οφείλει την ίδρυσή της στη θέση αυτή.
Άσος: Ή Άσον. Υπήρχε ιερό του Δία που ονομαζόταν Άσιος Δίας. Κατά τον Cornelius (Creta Sacra I) βρίσκεται στο Λιόπετρο Σητείας.
Γουρνιά: Μινωική πόλη, που είναι άγνωστο το μινωικό της όνομα, στη βορειοανατολική περιοχή της Κρήτης κοντά στην Παχειά Άμμο.
Γράμμιον: Γνωστή πόλη στα ερείπια της Ερημούπολης Σητείας.
Δραγμός: Μια πόλη εγκατάστασης ξένων. Από επιγραφή, τοποθετείται ανάμεσα στις πόλεις Πραισό και Ίτανο.
Δρήρος: Αρχαία πόλη στο ύψωμα του Αγίου Αντωνίου βόρεια της Φουρνής. Ο Buondelmonti την αναφέρει Carapina τοποθετώντας τη στη θέση των Καρών, όπου δηλαδή βρίσκεται σήμερα η Νεάπολη. Ενδεχομένως πρόκειται για τη Δρήρο με διαφορετική ονομασία.
Ερώνος: ή Ερράνος. Ενδεχομένως η τοποθεσία της ήταν στο βουνό Παπούρα Λασιθίου. Η ύπαρξη της πόλης έγινε γνωστή από τις συνθήκες των κρητικών πόλεων με την Τέω της Ιωνίας. Μεταξύ των εν λόγω κρητικών πόλεων αναφέρεται και η Έραννος, η οποία κατά την σχετική επιγραφή είχε πολλούς ναούς, εκ των οποίων ο ένας ήταν «το ιερόν του Ασκληπιού». Η πόλη συγκαταλέγεται επίσης σ΄αυτές που συνθηκολόγησαν με το Ευμένη της Περγάμου.
Ζάκρος: Από τη σημερινή Κάτω Ζάκρο μέχρι την Πάνω Ζάκρο έχουν βρεθεί ερείπια που μαρτυρούν την ύπαρξη μεγάλης μινωικής πόλης που φτάνει μέχρι τους ρωμαϊκούς χρόνους. Ο Μαριάνι παρατήρησε και Θέρμες με υπόγειο θέρμανση κάτω από το πάτωμα, το λεγόμενο «υπόκαυστο». Η προϊστορική πόλη της Ζάκρου ήταν η πιο μεγάλη των Ετεοκρητών, μετά την Πραισό. Η Κρητική αυτή αρχαία πόλη μάλλον δεν αναφέρεται από τους γνωστούς αρχαίους συγγραφείς. Δεν αποκλείεται η πόλη να είχε το ίδιο όνομα με το σημερινό, όπως η Δρήρος που δεν αναφέρεται, παρά μόνο τυχαίως από το γραμματικό Θεόγνωστο ως παράδειγμα ορθογραφίας.
Ήτις: Αλλιώς Ητεία. Σύμφωνα με το Διογένη Λαέρτιο, εκεί γεννήθηκε ο φιλόσοφος Μύσων. Η Ητεία ήταν λιμάνι της Πραισού. Όταν οι Ιεραπύτνιοι κατέστρεψαν την Πραισό, οι Πραισίοι που διασώθηκαν κατέφυγαν στην Ητεία, η οποία έγινε έπειτα πρωτεύουσα του νέου πραισιακού κράτους, που έκοψε νομίσματα και έδωσε το όνομα της σε ολόκληρη τη χερσόνησο, την αρχαιότερη εστία, μινωικού πολιτισμού. Σε επιγραφή του 3ου π.Χ. αιώνα, που βρέθηκε στην Πραισό, αναφέρονται δυο φορές οι Σηταήται, όπως έλεγαν τότε τους Σητειακούς. Το όνομα Σητεία φαίνεται ότι το πήρε στους Βυζαντινούς χρόνους.
Ιεράπυτνα: Όπου βρίσκεται η σύγχρονη Ιεράπετρα. Άλλες ονομασίες που έχουν διασωθεί είναι Ιερά Πέτρα, Πέτρα, Κύρβα, Κάμιρος, Ιεραπέτρια.
Ιλαττία: Άλλη ονομασία Ετέα. Βρίσκεται στο χωριό Ετιά της Σητείας.
Ιστρών: Ίστρονας, Ίστρος, Νίστρωνας. Ο παρακείμενος ποταμός αποκαλείται Ίστρωνας από τον Βασιλικάτα. Όπου βρίσκεται σήμερα το χωριό Ίστρο.
Ίτανος: Σύμφωνα με το Σπανάκη, ο Ίτανος έχει κατά καιρούς τοποθετηθεί στο ακρωτήριο Πλάκα της Σητείας, στον κόλπου της Ζάκρου και στη μονή Τοπλού.
Μάλλα: Η αρχαία πόλη που ταυτίζεται με τις σημερινές Μάλλες.
Μαρώνεια: Άγνωστη θέση με πιθανότητα να βρισκόταν εκεί που σήμερα υπάρχει ο οικισμός Μαρωνιά στην επαρχία Σητείας.
Μίλητος: Αρχαία πόλη που ταυτίζεται με τη σημερινή Μίλατο.
Μινώα: Η αρχαία πόλη όπου σήμερα βρίσκεται η Παχειά Άμμος. Το όνομα Μινώα χρησιμοποιήθηκε και για ολόκληρο τον κόλπο του Μεραμπέλου.
Νάξος: Αρχαία πόλη που βρισκόταν στο βουνό Οξά κοντά στην Ελούντα.
Ολούς: Η αρχαία πόλη Ολούς (το) ταυτίζεται με τη σημερινή Ελούντα. Μια από τις πόλεις που προοριζόταν για εγκατάσταση ξένων που δεν μπορούσαν να μένουν σε άλλες πόλεις.
Παν: Συχνά θεωρείται πως η Παν είναι η ίδια πόλη με την αρχαία Πάννονα που βρίσκεται στο Μελισσοχώρι Μονοφατσίου (ή στον Άγιο Θωμά κατά μια άλλη θεωρία). Ο Δάπερ τοποθετεί ξεχωριστά την Πάννονα και αναφέρει την πόλη Παν κοντά στην Ολούς, θεωρία που συμφωνεί με τον Περίπλου του Σκύλακα που αναφέρει το ίδιο. Ο Εμμανουήλ Λαμπρινάκης τοποθέτησε την αρχαία Πάννονα στη Βουλισμένη αλλά κάτι τέτοιο έχει πλέον απορριφθεί. Ενδεχομένως η Παν να βρισκόταν στη θέση της σύγχρονης Βουλισμένης.
Πάνορμο: Δεν πρέπει να συγχέεται με το ομώνυμο χωριό κοντά στο Ηράκλειο, ούτε στη περιοχή που σήμερα είναι το Καστέλλι Μυλοποτάμου. Ο Στέργιος Σπανάκης αναφέρει ότι στον κώδικα 918 της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης, ένας κατάλογος 100 κρητικών πόλεων, αναφέρει ως Πάνορμο και το λιμάνι της Σπιναλόνγκα.
Πραισός: Σημαντική πόλη – κέντρο των Ετεοκρητών. Είχε ιερό του Δικταίου Δία, ίχνη του οποίου εντοπίζονται στη θέση «Του Δίγο το Μνήμα».
Πρεπσίδαι: Σε επιγραφή αναφέρεται πόλη με το όνομα Πρεπσίδαι που βρίσκεται ανάμεσα στη Μίλητο και τη Δρήρο. Η ακριβής τοποθεσία της δεν είναι γνωστή.
Λάρισα: Μια από τις δύο Λάρισες της Κρήτης. Πρόκειται για την αρχαία πόλη όπου σήμερα βρίσκεται η Καλαμαύκα.
Λατώ / Λατώ προς Καμάρα: Στην πραγματικότητα πρόκειται για τρεις πόλεις που όμως ταυτίζονται: Λατώ η Ετέρα, Λατώ προς Καμάρα και Καμάρα. Η Λατώ η Ετέρα ή Λατώ βρίσκεται κοντά στο χωριό Λακώνια ενώ η Λατώ προς Καμάρα και Καμάρα βρίσκονται στον σημερινό Άγιο Νικόλαο. Η Καμάρα πρέπει να βρισκόταν ακριβώς στο ύψωμα όπου αργότερα χτίστηκε το κάστρο Μιραμπέλλο στο κέντρο του Αγίου Νικολάου (όπου σήμερα βρίσκεται η Νομαρχία).
Σουάντρια: ή Σβάντρια. Αναφέρεται μόνο στον κώδικα 918 της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης. Πρόκειται για πόλη ανατολικά της Κρήτης στο νησί Κίμολι κοντά στο ακρωτήρι Ζεφύριον. Το ακρωτήρι Ζεφύριον είναι ο σημερινός Άγιος Ιωάννης Αφορεσμένος κοντά στον Βρουχά. Δεν είναι γνωστό αν το νησί στο οποίο αναφέρεται ήταν η Σπιναλόγκα με το όνομα Κίμολι.
Σύρινθος: Αρχαία πόλη στη θέση όπου σήμερα βρίσκεται ο Μακρύς Γιαλός Σητείας.
Ώλερος: Η αρχαία πόλη των Μεσελέρων.
Σε ό,τι αφορά την επαρχία Μεραμπέλου στο χάρτη δεν έχουν προστεθεί οι κάτωθι αρχαιολογικοί χώροι / οικισμοί / οχυρώσεις:
Πρινιάτικος Πύργος (δίπλα στην πόλη Ίστρων).
Αρχαία κάμινος δίπλα στον Καλό Ποταμό κοντά στο Καλό Χωριό.
Θολωτοί τάφοι κοντά στη θέση Λάκκοι στην Κριτσά.
Στη θέση Λαγάρι ή Λάκκοι, ερείπια γεωμετρικού οικισμού.
Στη θέση Κουκίστρες της Φορτέτσας και σειρά μικρών αρχαίων φρουρίων πάνω από το χωριό και επί της οδού προς Μάλλες.
Το νεολιθικό σπήλαιο «Στου Βαρδογιάννη» ή «Αμυγδαλιές» ή «Κεφαλόβρυσο».
Οι ρωμαϊκοί τοίχοι στα Ελληνικά και λείψανα μινωικών οικημάτων δυτικά του χωρίου.
Μινωικός οικισμός στο ύψωμα Κρέμασμα κοντά στο Σίσι.
Ο ναός του Άρη και της Αφροδίτης στα Λενικά με τον παρακείμενο οικισμό.
Οι νησίδες «Αγίοι Πάντες» και «Μικρονήσι» έναντι του Αγίου Νικολάου.
Τους πρωτοελλαδικούς τάφους στη θέση «Λάμι» βόρεια του Βραχασίου.
Τους μινωικούς τάφους και ερείπια οικισμού στη θέση «Λενικό» παρά την «Πρίναν».
Τον υστερομινωϊκό οικισμό κοντά στον «Λούμα».
Τον μινωικό οικισμό επί του παραλίου υψώματος «Του Σαρακινού η Κεφάλα» βόρεια του ξενοδοχείου «Μιραμπέλλο» στον Άγιο Νικόλαο.
Το αρχαίο σπήλαιο «Τρύπα» του Ξηροκάμπου στην Εθνική οδό δυτικώς του Αγίου Νικολάου.
Δημήτρης Παπαγιαννάκης
Πηγές
Βασιλάκης Αντώνης, Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης, έκδ. Mystis, Ηράκλειο: 2000.
Σπανάκης Στέργιος, «Ανέκδοτος κατάλογος των 100 πόλεων της Κρήτης», στο, Κρητικά Χρονικά, τ.11, 1957, Ηράκλειο, σ. 177 – 301.
Dapper Olfert, Ακριβής περιγραφή της Κρήτης, μτφρ και εκδ. Μ. Βερνάρδου, Αθήνα: 1836.
Ιστορία του Μεραμπέλου 