Με τον Οργανικό Νόμο του 1868, το Καινούργιο Χωριό μετονομάστηκε σε Νεάπολη για να αποτελέσει την πρώτη πρωτεύουσα του νεοσυστηθέντος Νομού Λασιθίου με πρώτο διοικητή τον Κωστή Αδοσίδη Πασά. Ο Αδοσίδης εφήρμοσε εκτεταμένο οικοδομικό πρόγραμμα για να μετατρέψει το Καινούργιο Χωριό σε ένα σύγχρονο αστικό κέντρο.¹ Ένα από τα σημαντικότερα έργα του πρόγραμματός του ήταν οι στρατώνες, η ανέγερση των οποίων διήρκεσε από το 1868 έως το 1871 σε τοποθεσία μακριά από τον τότε οικισμό, έργο πρωτοπόρο για την εποχή του.²

Το κτίριο κάηκε ολοσχερώς το 1897. Το 1905 έγινε πρόταση για την ανοικοδόμησή του. Μέρος του κτιρίου επισκευάσθηκε λίγα χρόνια αργότερα για να αποτελέσει εστία της Ε.Ο.Ν. Το κτίριο κατεδαφίστηκε το 1947 και η ανοικοδόμησή του ξεκίνησε το 1950 υπό την επίβλεψη του Ευάγγελου Γιαμαλάκη και του Νίκου Καλλιάτάκη για να φιλοξενήσει τις Βασιλικές Οικοκυρικές Σχολές της Φρειδερίκης που λειτούργησαν ως το 1967. Από το 1967 λειτούργησε ως «Οικοτροφείο Γυμνασιόπαιδων Βασιλεύς Παύλος και το 1970 μετατράπηκε σε «Οικοτροφείο Κατωτέρων και Μέσων Σχολών».³

Εμπνευστής της μετατροπής των στρατώνων σε Οικοκυρική Σχολή ήταν ο Νεαπολίτης Νικόλαος Χουρδάκης, ο οποίος από το 1949 υπηρετούσε στο Βασιλικό Εθνικό Ίδρυμα. Ο Χουρδάκης συνέταξε επιστολή προς τη βασίλισσα Φρειδερίκη για να ζητήσει την ανέγερση Οικοκυρικής Σχολής στους, μέχρι τότε, εγκατελειμμένους στρατώνες οι οποίοι αποτελούσαν ιδανικές εγκαταστάσεις για τη φιλοξενία μιας σχολής τέτοιου τύπου. Στην επιστολή του, ο Χουρδάκης υπογράμμισε ότι τα κορίτσια που υπέφεραν από τον εμφύλιο πόλεμο θα απολάμβαναν την εξαιρετική κρητική φιλοξενία όπως έτυχε και η βασίλισσα το Μάιο του 1941 στη Νεάπολη κατά την αποχώρησή της από την Ελλάδα. Λίγες μέρες αργότερα, ο Χουρδάκης παρουσιάστηκε μαζί με τον Μπότη Σφακιανάκη στα γραφεία του Εράνου από όπου συναντήθηκαν με τις υπεύθυνες για τις Σχολές Προστασίας των Νέων και Νεανίδων Ελληνοπαίδων, Έλλη Ζαλοκώστα και Κική Ρέπα, με τις οποίες αναχώρησαν την επόμενη μέρα για τη Νεάπολη. Ο Χουρδάκης είχε ήδη ζητήσε από τον δήμαρχο Νεάπολης Μιχάλη Σηφάκη να συγκαλέσει έκτακτο δημοτικό συμβούλιο προκειμένου να παραχωρηθούν οι στρατώνες στο Βασιλικό Εθνικό Ίδρυμα. Μετά την άφιξη της αποστολής στη Νεάπολη, δόθηκε συνεστίαση στο σπίτι του Μιχάλη Χουρδάκη κατά τη διάρκεια της οποίας συζήτησαν την εθνική αποστολή της Οικοκυρικής Σχολής. Σύμφωνα με το Νίκο Χουρδάκη, υπήρξαν ορισμένες αντιδράσεις από άτομα που πρότειναν να μοιραστεί ο στρατώνας σε τμήματα για να διανεμηθούν στους παλαιούς στρατιώτες. Η πρόταση αυτή απορρίφθηκε.⁴ Η Οικοκυρική Σχολή της Νεάπολης ξεκίνησε τη λειτουργία της τον Ιούλιο του 1950 και την πρώτη χρονιά φοιτούσαν 186 μαθήτριες. Στα μέσα της ίδιας δεκαετίας ο αριθμός τους είχε αυξηθεί στις 300.⁵

Η λειτουργία της Οικοκυρικής Σχολής θα συνεχιστεί μέχρι το 1967. Σύμφωνα με το Νίκο Χουρδάκη, μετά το πραξικόπημα και την επιβολή της Χούντας, ο ίδιος πληροφορήθηκε από την ίδια τη Βασίλισσα Φρειδερίκη πως το νέο καθεστώς ήθελε να μετατρέψει τη Σχολή σε γυναικείες φυλακής. Η Βασίλισσα τον παρακίνησε να εναντιωθεί στην απόφαση αυτή. Αργότερα, ο Χουρδάκης συναντήθηκε με τον Παττακό και του δήλωσε πως «Δεν πρέπει να κάμετε την πατρίδα μου τη Νεάπολη Μακρόνησο, Φολέγανδρο ή Γιάρο». Ο Παττακός προέβαλε το επιχείρημα πως η μετατροπή της Σχολής σε φυλακές ήταν αναγκαία καθώς οι κρατούμενες ήταν φυλακισμένες σε ένα μικρό ξενοδοχείο στο Πικέρμι και όχι σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους με αποτέλεσμα να διαβάλλεται η «επανάσταση» στη διεθνή κοινή γνώμη. Ο Χουρδάκης ρώτησε τον Παττακό πώς θα φαινόταν στην κοινή γνώμη αν η νέα κυβέρνηση μετέτρεπε μια σχολή σε φυλακή. Η απάντηση του Παττακού ήταν πως δεν είχαν σκεφτεί αυτή την εκδοχή. Αντί, λοιπόν, να μετατραπεί σε φυλακή, η Οικοκυρική Σχολή λειτούργησε την ίδια χρονιά ως Οικοτροφείο με απόφαση της επιτροπής του Ε.Β.Ε.Ε. Στο Οικοτροφείο φοίτησαν αριστούχοι από τη Δυτική Μακεδονία (νομοί Φλώρινας, Κοζάνης, Γρεβενών, Έδεσσας) και την Κρήτη.⁶

Οι Οικοκυρικές Σχολές, που βέβαια δεν ιδρύθηκαν μόνο στη Νεάπολη, αλλά σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας (Λάρισα, Ζάκυνθος, Λέρος, Κατερίνη, Σάμος, Φλώρινα) ήταν μέρος ενός σχεδίου «κοινωνικής δικαιοσύνης». Αμέσως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, κατά τη διάρκεια και μετά τον εμφύλιο πόλεμο, ο βασιλικός οίκος δραστηριοποιήθηκε στην εκπαίδευση της νεολαίας που ταλαιπωρήθηκε από τα δύσκολα χρόνια των πολέμων. Στα πλαίσια αυτού του προγράμματος δημιουργήθηκε και το Βασιλικό Εθνικό Ίδρυμα που είχε ως στόχο να δημιουργήσει υποδομές για την εκπαίδευση των νέων. Εκτός από τις Οικοκυρικές Σχολές, Το Εθνικό Ίδρυμα ήταν υπεύθυνο για τη δημιουργία των Εσπερινών Σχολείων για αναλφάβητους, των πρακτικών γεωργικών σχολείων, των πρακτικών τεχνικών σχολών, της σχολής των Αναβρύτων και των φοιτητικών – μαθητικών εστιών.⁷

Ο στόχος των οικοκυρικών σχολών ήταν οι νέες κοπέλες που φοιτούσαν σε αυτές «να είναι καθαρές στο σώμα, στην ψυχή και στη σκέψη, να αγαπούν το σπίτι τους, το χωριό τους και την Ελλάδα, να έχουν πίστη στον Θεό». Επιπλέον οι γνώσεις που αποκόμιζαν είχαν πρακτικό χαρακτήρα, όπως το μαγείρεμα, το σιδέρωμα, το ράψιμο, το κέντημα, τη χρήση του αργαλειού και άλλες καθημερινές ασχολίες του νοικοκυριού, την παροχή περίθαλψης και πρώτων βοηθειών, τη βρεφοκομεία, την περιποίηση δέντρων, φυτών και ανθών, τη φροντίδα οικόσιτων ζώων και πτηνών, την υγιεινή και διακόσμηση του σπιτιού, καθώς και την ευγενική συμπεριφορά, δηλαδή «τους καλούς τρόπους». ⁸

Οι πρώτες μαθήτριες είχαν καταγωγή από τις βόρειες επαρχίες της Ελλάδας, από περιοχές που είχαν πληγεί περισσότερο από τον εμφύλιο πόλεμο. Λόγω του πολυπληθούς των κοριτσιών, επιλέχθηκε μια κοπέλα από κάθε χωριό.⁹ Μόλις τελείωνε τις σπουδές της, θα επέστρεφε στο χωριό της όπου θα δίδασκε σε άλλα κορίτσια όσα διδάχθηκε στη Σχολή. Επομένως επρόκειτο για μια διαδικασία αλληλοδιδασκαλίας με στόχο να μεταλαμπαδεύσουν τις γνώσεις, τις πρακτικές και τα νέα ήθη που διδάχθηκαν στη Σχολή κατά τη διάρκεια της φοίτησής τους.

Για τις Βασιλικές Οικοκυρικές Σχολές της Νεάπολης αξίζει να σημειωθεί ότι δεν προορίζοταν απλά για τη διαπαιδαγώγηση και γνωστική ενίσχυση των ταλαιπωρημένων από τη δίνη του πολέμου κοριτσιών των Βορείων Επαρχιών, αλλά στη λίστα συμπεριέλαβαν και τις «αντάρτισσες». Με άλλα λόγια, το Βασιλικό Ίδρυμα ίδρυσε την οικοκυρική σχολή της Νεάπολης με στόχο να αναμορφώσει τα ανήλικα κορίτσια για να γίνουν «καλές Ελληνίδες, χριστιανές, νοικοκυρές και μητέρες». Οι ανήλικες αντάρτισσες ενδεχομένως παρέμειναν για κάποιο διάστημα στις οικοκυρικές σχολές της Λέρου, από τις οποίες έπειταν στάλθηκαν στη Νεάπολη για να συνεχίσουν τη φοίτησή τους.¹⁰

Η Νεάπολη της Κρήτης ήταν ιδανικός προορισμός για την ηθικοπλαστική παρέμβαση σε νέες με παρελθόν κομμουνιστικό ή αντιβασιλικό. Επρόκειτο για περιοχή η οποία δεν είχε πληγεί από την εμφύλια σύρραξη, τουλάχιστον στο βαθμό που συνέβη στην Ηπειρωτική Ελλάδα. Επομένως, μακριά από τα σπίτια τους και τις «ανταρτόπληκτες» περιοχές, οι συνθήκες στην Κρήτη ήταν ιδανικές για να διαμορφώσουν μια νέα ιδεολογική ταυτότητα, ασφαλώς φιλική προς τη Βασιλεία και τη μετεμφυλιακή πολιτική της χώρας.

Οι Οικοκυρικές Σχολές όπως και όλες οι υποδομές που λειτούργησαν υπό την εποπτεία του Βασιλικού Εθνικού Ιδρύματος παρουσιάζονται, στα πλαίσια της κοινωνικής πρόνοιας, ευεργετικές για τις ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες, δηλαδή τα παιδιά, που υπέφεραν από τη δίνη του πολέμου και του Εμφυλίου. Ωστόσο, με μια πιο προσεκτική ματιά, διαπιστώνουμε ότι η «κοινωνική δικαιοσύνη» που προβλήθηκε εκτεταμένα την εκείνη περιόδο, ή αλλιώς το «βασιλικό παιδοφύλαγμα» αποτέλεσε την απάντηση στην τακτική του παιδομαζώματος που είχαν εφαρμόσει οι αριστερές οργανώσεις ως απόρροια του εμφυλίου πολέμου. Σήμερα, οι προθέσεις των Ανακτόρων αμφισβητούνται από την πλειοψηφία των ερευνητών. Γύρω από το συνολικό πρόγραμμα του Εθνικού Ιδρύματος περικλύεται μια εκκωφαντική σιωπή σχετικά με τους στόχους αυτών των υποδομών. Μεγάλα ερωτηματικά γεννά και η αποστασιοποίηση των κυβερνήσεων από τα θέματα της κοινωνικής πρόνοιας και η εκχώρηση πληρεξούσιου στο βασιλικό ζεύγος για τη διαχείριση τέτοιων ζητημάτων. Φαίνεται πως όλες αυτές οι υποδομές εξασφάλιζαν τη δυναστική νομιμοφροσύνη καθώς και τη σύνδεση των Ανακτόρων με λαοφιλείς κοινωνικές αντιλήψεις για ελάφρυνση των ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων.¹¹

Παρά το σκοτεινό χαρακτήρα του βασιλικού παιδοφυλάγματος, δεν πρέπει να παραβλέπουμε ότι οι οικοκυρικές σχολές που λειτούργησαν στη Νεάπολη, τόνωσαν την οικονομία και την κοινωνία της πόλης. Σε όλα τα χρόνια της λειτουργίας της, φοίτησαν περίπου 12000 κοπέλες από την Ελλάδα και την Κύπρο.¹² Όμως παρά τα εμφανή οφέλη για την τοπική κοινωνία, οφείλουμε να στρέψουμε την προσοχή μας στις συνθήκες που γέννησαν και προσδιόρισαν αυτές τις υποδομές, που για χρόνια διαμόρφωσαν τα ήθη και τις συνειδήσεις χιλιάδων κοριτσιών. Οι όποιες σκοτεινές πλευρές πρέπει, να φωτιστούν για να γίνει περισσότερο κατανοητή μια ακόμη ανεξερεύνητη πτυχή του μετεμφυλιακού παρελθόντος, ίχνη του οποίου εντοπίζονται ακόμα και σήμερα.

Δημήτρης Παπαγιαννάκης

1Τσαγκαράκης Γεώργιος, Μεραμπελλιώτικα Ανεγυρίσματα, Γραφικές Τέχνες Δετοράκης, Ηράκλειο: 1993, σ. 127.

2Πέτρα Ρόδια & Τζώρτζη Φύλια, Εκφράσεις Νεωτερικότητας στη Νεάπολη Λασιθίου, Ερευνητική Εργασία (Πολυτεχνείο Κρήτης, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών), 2018 – 2019, σ. 37.

3Βλέπε σχετικά: Πέτρα Ρόδια & Τζώρτζη Φύλια, ό.π., σ. 39, Χουρδάκης Νίκος, Κατάθεση Ψυχής, Εκδ. Βλάσση, Αθήνα: 2003, σ. 204., Παράρτημα προστασίας παιδιού λασιθίου, http://www.pronoianet.gr/parartima-prostasias-paidioy-lasithioy/, Ημ. Πρόσβασης 23/10/2021.

4Χουρδάκης Νίκος, Κατάθεση Ψυχής, Αδελφοί Βλάσση, Αθήνα: 2003, σ. 198 – 204.

5Βερβενιώτη Τασούλα, «Οι ανήλικοι μαχητές του δημοκρατικού στρατού. », στο, Καραμανωλάκης Ευάγγελος, Ολυμπίτου Εύη, Παπαθανασίου Ιωάννα (επιμ.), Η ελληνική νεολαία στον 20ο αιώνα. Πολιτικές διαδρομές, κοινωνικές πρακτικές και πολιτιστικές εκφράσεις, Θεμέλιο, Αθήνα: 2010, σ. 238 – 258.

6Χουρδάκης Νίκος, ό.π., σ. 220 – 221.

7Ανδρέου Ανδρέας, Ηλιάδου Σοφία, Μπέτσας Ιωάννης, «Από το “παιδομάζωμα” στο βασιλικό “παιδοφύλαγμα”: μεταπολεμικές όψεις κοινωνικής δικαιοσύνης στις Βόρειες Επαρχίες της χώρας», 5ο Επιστημονικό Συνέδριο Ιστορίας Εκπαίδευσης: «Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη», Πάτρα 2008, σ. 5 -7.

8Πλατής Βασίλης, «Οι οικοκυρικές σχολές της δεκαετίας του ’50», https://www.eleftheria.gr/m/απόψεις/item/276135.html, Ημ. Πρόσβασης 13/11/2021

9«Η Βασιλική Οικοκυρική Σχολή αρχίζει λειτουργίαν της», εφημερίδα Η Δράσις, φ. 4181, 23/07/50, σ. 1.

10Βερβενιώτη Τασούλα, ό.π.

11Ανδρέου Ανδρέας, Ηλιάδου Σοφία, Μπέτσας Ιωάννης, ό.π., σ. 10.

12Χουρδάκης Νίκος, ό.π., σ. 220.

Βιβλιογραφία

Ανδρέου Ανδρέας, Ηλιάδου Σοφία, Μπέτσας Ιωάννης, «Από το “παιδομάζωμα” στο βασιλικό “παιδοφύλαγμα”: μεταπολεμικές όψεις κοινωνικής δικαιοσύνης στις Βόρειες Επαρχίες της χώρας», 5ο Επιστημονικό Συνέδριο Ιστορίας Εκπαίδευσης: «Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη», Πάτρα 2008.

Βερβενιώτη Τασούλα, «Οι ανήλικοι μαχητές του δημοκρατικού στρατού. », στο, Καραμανωλάκης Ευάγγελος, Ολυμπίτου Εύη, Παπαθανασίου Ιωάννα (επιμ.), Η ελληνική νεολαία στον 20ο αιώνα. Πολιτικές διαδρομές, κοινωνικές πρακτικές και πολιτιστικές εκφράσεις, Θεμέλιο, Αθήνα: 2010, σ. 238 – 258.

Εφημερίδα Η Δράσις, φ. 4181, 23/07/1950.

Παράρτημα προστασίας παιδιού λασιθίου, http://www.pronoianet.gr/parartima-prostasias-paidioy-lasithioy/, Ημ. Πρόσβασης 23/10/2021

Πέτρα Ρόδια & Τζώρτζη Φύλια, Εκφράσεις Νεωτερικότητας στη Νεάπολη Λασιθίου, Ερευνητική Εργασία (Πολυτεχνείο Κρήτης, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών), 2018 – 2019

Πλατής Βασίλης, «Οι οικοκυρικές σχολές της δεκαετίας του ’50», https://www.eleftheria.gr/m/απόψεις/item/276135.html, Ημ. Πρόσβασης 13/11/2021

Τσαγκαράκης Γεώργιος, Μεραμπελλιώτικα Ανεγυρίσματα, Γραφικές Τέχνες Δετοράκης, Ηράκλειο: 1993

Χουρδάκης Νίκος, Κατάθεση Ψυχής, Εκδ. Βλάσση, Αθήνα: 2003

Δημοσιεύτηκε από Δημήτρης Παπαγιαννάκης

Προβολή όλων των δημοσιεύσεων από Δημήτρης Παπαγιαννάκης